Ko e tohi ni mo hono kakano ko e ngaahi fakakaukau kotoa pe ia ‘a e tokotaha fa’utohi pea ‘oku ‘ikai ha kaunga ki ai ‘a e Kaniva.
Fa’u ‘e Mosese .K. Latu (Fisi’iniu). te ke lava fetu’utaki kia Mosese ‘i he : [email protected]
Mo’oni ‘a palato?
Ke u kau atu mu’a he talanga he kuo to ki he moana ka ‘oku kalua e laa ho tau vaka.
Ko e taha e ngaahi fakaanga’i mamafa ‘o e fa’unga pule’anga fakatemokalati na’e fai ia ‘e Palato, ko e filosefa Kalisi pea ko e ‘iloa taha ia ‘i he Uesite ‘i he mala’e ‘o e filosofia pea na’a ne mo’uii he ta’u 428 ki he 348 ki mu’a ia Kalaisi (KM).
Ko e fakaanga ‘a Palato na’e makatu’unga pe ia he taimi mo e ‘atakai na’a ne mo’ui ai, ka koe uho ‘o ‘ene lau ki he temokalati na’e pehe ni: ‘ko e pule ‘a e tokolahi (temokalati) ‘oku ‘ikai ko e faito’o ia ki he pule kovi ‘a e toko si’i, ko e ‘uhi ko e tokolahi ‘oku nau to ngofua he ngaahi lea malie mo e fakatauele poto ‘a e kau taki ‘oku nau siokita’. Ko hono fakalea ‘e taha, ‘e ‘ikai ngaue lelei ‘a e pule fakatemokalati, ko e ‘uhi ko e kakai ‘oku ‘ikai te nau ma’u ‘a e poto mo e taukei ki hono foheuli’i ‘a e vaka ‘o e fonua.
‘Oku lahi ‘aupito ‘aupito ‘a e palopalema ‘i he fakaanga ko ‘eni ‘a Palato, ka he ‘ikai teu lave ki ai heni ko e ‘uhi ko e fakangatangata ‘o e faingamalie ki he tohi, ka teu ngaue ‘aki pe ‘a e poini ‘a Palato ke tau sio ‘aki ki he temokalati ‘i Tonga kae tautau tefito ki he Paati Temokalati ‘Otumotu Anga’ofa (PTOA). Ko e me’a mahu’inga ke tau manatu’i ko e temokalati ko e fa’unga pule’anga lelei taha ia kuo malava ke ausia ‘e he fa’ahinga ‘o e tangata. Pea ‘oku ‘ikai ‘ilo’i pe ngalo ia ‘i he tokolahi, ka nau o kinautolu ‘o kumi mo poupou ki he fika 5 pe 39, ‘i ha ‘uhinga fakafo’ituitui pe siokita. Ka tau foki kia Palato mo ‘ene ‘uhinga.
Fili Fakapaati. ‘I he fuofua fili ke fili ‘e he kakai ‘a e kau minisita pe kapineti ‘i he 2010, na’e fokotu’u mo malanga’i ai ‘a e fili fakapaati ‘i he ngaahi ‘uhinga kehekehe pe kae tautautefito ki he tu’u fakataha. Na’e poupou ki ai ha ni’ihi ‘o kau ai ‘a e PTOA pea na’e ‘ikai tui ki ai ha ni’ihi ‘i he ‘uhinga ‘oku fu’u si’isi’i ‘a e taimi pe ‘oku fo’ou ‘a e founga ni ki Tonga tautautefito ki he tokolahi ‘o e kakai.
‘I he teu fili ko ia ‘o e ta’u ni, kuo hoko ha palopalema ki he PTOA ‘o mavaeua ko e faikehekehe ‘i hono fili ‘o e kau kanititeiti. Kapau te tau fehu’i: Ko e ha hono ‘uhinga? ‘E ‘omai ‘e he ongo tafa’aki ‘ena ngaahi ‘uhinga ke fakatonuhia’aki ‘e nau takitaha tafa’aki pea kuo tau fanongo mo lau ai he pepa. Ka koe ha ‘a e lau ki ai ‘a Palato?
Kapau ‘e mou’i mai ‘a Palato he ‘aho ni, tene talamai: ‘Oku ‘ikai ke ‘ilo’i ‘e he PTOA ‘a e me’a ‘oku nau fai he ‘oku ‘ikai ke nau fai ‘a e me’a na’e totonu ke nau fai’. Ko e ‘uhinga ‘a Palato, ko e fokotu’u mo fakalele ha paati kuo pau ke fatu, tali mo ngaue’aki ‘a e ngaahi tohi mahu’inga ‘e tolu: (i) Tohi Tokateline (Manifesto) ‘oku ha ai ‘a e ngaahi tefito’i tui ‘a e paati, (ii) Tu’utuni Ngaue (Policy) ‘oku ha ai ‘a e ngaahi tu’utu’uni ki hono pule’i e paati, kau memipa, kau ngaue mo ‘ene koloa; pea (iii) Founga Ngaue (Procedures) ‘oku ha ai ‘a e founga ke fakahoko ki he kau memipa ‘o kau ai ‘a e founga ki hono fili ‘o e kau kanititeiti, fakamalolo’i ha memipa mo e hafu.
Ko e ta’u ‘eni ‘e 4 ‘a e lele mai ‘a e PTOA pea ko e tu’unga ‘oku au ki ai ko e feinga ke ‘i ai ha Tohi Tokateline, hala ha Tu’utu’uni Ngaue pe ha Founga Ngaue. He lau ‘a e kau leka ‘hala he fika pe laukonga’. He kapau na’e fai ha ngaue ke fakakakato ‘a e ngaahi me’a ngaue ko ‘eni ‘oku ou tui lahi ‘aupito he ‘ikai hoko ‘a e palopalema ko ‘eni ‘oku lolotonga fehangahangai mo e PTOA. Ko e me’a ki he ‘ikai ke ‘i ai ha Tu’utu’uni mo ha Founga Ngaue ‘e malele pe tangata ‘ia ki he siokita, fakafamili, fakamaheni mo e ha fua he ‘oku mo’oni pe lau ‘a e himi ‘oku fa’a fai ‘a laumalie ka ‘oku vaivai ‘a kakano. ‘Oku tau kei tangata pe pea kei nofo pe ‘i mamani.
Ko e ta’u ‘e 4 ko e fu’u taimi lahi ‘aupito ia ke lava lelei ai ‘a hono fa’u ‘a e ngaahi tohi mahu’inga ko ‘eni ki he PTOA pea ko hono ngaahi ola kovi mo fakamamahi kuo tau matamata tonu ai he ngaahi ‘aho ni:
- Pii ‘a e pepe ki tu’a fakataha mo e vaikaukau. Ko e faka’ilonga ‘eni ‘o e au ki he tu’unga fakatu’utamaki he kuo ‘ikai toe ‘aonga ha lelei ia ‘a ha taha ka kuo kovi e me’a kotoa pea tau li fakataha pe ‘a e pepe (lelei) mo e vaikaukau (kovi) ki tu’a. Teu fakatata’aki ‘a e fakakaukau ko ia ko e Kafataha. Ko e fokotu’u fakakaukau ‘eni ‘a Sitiveni Halapua pea na’e ‘ikai tui ki ai ‘e tokolahi ‘o e PTOA. Ko e me’a ko e na’e totonu ke fai ko hono li ki tu’a ‘a e fo’i fakakaukau Kafataha. Ko e me’a ia kuo fai ‘e he PTOA ko hono li ki tu’a ‘a e Kafataha pea kau ki ai mo Sitiveni pea mo ha toe taha pe na’e pe ‘oku tui ki he Kafataha.
- Feinga ke tamate’i ‘aki ‘a e afi e afi. Ko e faka’ilonga ‘eni ‘o e loto tangia mo e loto ke tu’u pe hoto loto mo ete fakakaukau. Ko e faikehekehe ko ‘eni ‘oku hoko ‘ia ‘Akilisi Pohiva pea mo ‘Isileli Pulu, koe afi pe ‘oku feinga ke toe tamate’i ‘aki ‘a e afi pea ko hono ola he ‘ikai ke mate ka e toe lahi ange ‘a e afi. Ko fe leva ‘a e loto ‘ofa, feilaulau, kalusefai mo e fakamolemole ‘oku fa’a lau he koe laumalie ia ‘o e me’a ko e politikale mo e takilelei. Ko e palopalema ‘o e tamate’i ‘aki e afi e afi he ‘ikai tokoni ‘ia ki he feinga ‘a e PTOA moe kakai ke ma’u ‘a e lakanga Palemia mo e Pule’anga fili ‘e he kakai, ka ‘oku ne fakavaivai’i pea ‘e fiefia mo kata ‘a e fa’ahi ‘oku lolotonga Pule’anga.
Ko e faka’amu pea mo misi ke lava ‘e he PTOA ‘o solova mo fakalele’i ‘a e palopalema ‘oku hoko ‘aki ‘a e loto hangamalie, feilaulau mo e ‘ofa fonua. Ka ‘ikai pea ‘e mo’oni pe ‘a Palato ia: Kapau ‘oku ‘ikai ke tau lava ‘o fakalelei’i mo fakama’opo’opo ‘a e palaopalema ‘i ho tau falesi’i (PTOA) ‘e anga fefe ha’a tau lava ‘o fakalelei’i mo fakama’opo’opo ‘a e palopalema ‘i he falelahi (Falealea) mo e fonua.
‘Oku mahu’inga ke tau manatu ma’u pe ko Hitila na’e fili fakatemokalati, ko Sokalatesi na’e fakapoongi ‘i he tu’utu’uni fakatemokalati, pea ko Sisu na’e kalusefai ‘e he fakamaau’anga fakatemokalati. Ko e temokalati ko e hele fakatoumata, pea kapau he ‘ikai ke tau poto mo faitotonu he fili ‘o e ta’u ni te tau toe tutuki pe kakai ki he ‘akau ‘o hange ko ia na’a tau fai ‘i he fili ‘o e 2010. ‘E mo’oni pe ‘a Palato ia?
Malo mo e ‘ofa lahi atu
Mosese K Latu (Fisi’iniu)