Ko e makehe’anga ‘o Tonga (Tongan Exceptionalism) he Pasifiki mo e toenga o mamaní—ko e Tu’i ne Pule Fakaleveleva(Absolute Power) ka na’e mo’ui kalusefai, pea mo ‘ene visone ke hoko ‘a Tonga ko e Selusalema o e Pasifikí.
‘Oku tau ‘ilo ‘ene visone ki he kau ngaue fakapolitikale mo e kaha’u ‘o Tong mei he konga faka’osi ko ‘eni ‘o ‘ene tō folofola ko ia he Falealea o e 1885.
“‘Oku ‘ikai te u mā ke lea pehē kiate kimoutolu, koe‘uhi ko ‘eni ‘a e anga ‘o ‘eku ngāué. “Ko e fiha ngofulu ta‘u ‘eni kuo mou mamata ki he‘eku ngāué, pea ‘ane fē ne u feinga ke ma‘u ha me‘a ma‘a ku mo hoku fāmilí. ‘Oku mu‘omu‘a taha mo mamafa taha pē kiate au ‘a e lelei ‘a Tongá ‘i he lelei ‘a‘aku mo hoku fāmilí. “Pea ko ia ‘oku ou faí ‘oku ou kole ke mou fai, pea ko ia ‘oku ne ‘ofa ‘iate aú ke ne muimui kiate au. Pea ke ne pehē ‘ene leá ‘o hangē ko ‘eku leá. “Kapau ‘e ‘ikai te u manatu ki Tonga, ke piki hoku ‘eleló ki hoku ‘ao‘ingutú, ‘o kapau ‘e ‘ikai te u hiki ma‘olunga hake ‘a Tonga ‘i hoku fungani fiefia‘angá.”
Ko e fa’ahinga kakai fēfē ‘oku fiema’u mai e Tupou 1 ke nau tataki fakapolitikale ‘a e fonuá?
Ko e kakai ‘oku nau fai e me’a na’a ne faí. “Pea ko ia oku ou fai oku ou kole ke mou fai, pea ko ia oku ne ofa kiate au ke ne muimui kiate au.” He ko e hā e me’a na’e fai e Tupou 1? Ko e mo’ui kalusefai hangē ko Kalaisi ‘o kalusefai hono kita pehē ki he sio pe ki he lelei ‘a hono familí ka ne tokanga ki he lelei a Tonga katoa.
Mahalo pe ne lau ‘e Tupou 1 ‘a e tohi a Paula ki he kaingalotu ‘i Kolinitō ne tupunga ai ‘ene pole’i ‘a e Falealeá ke nau muimui kiate ia, “Mou hoko ko e kau fa’ifa’itaki kiate au ‘o hangē foki ko ‘eku fa’ifa’itaki kia Kalaisí”(1 Kolinito 10:34). He neongo ko e to’a mo e tu’i ka na’e ‘ikai ke ne lau ‘e ne ma’u e pule mo e mafai fakalevelavá ko ha me’a ke ha’aki puke ki ai; kaekehe na’a ne fakamasivesiva’i ‘e ia ia, he’ene to’o ‘a e anga ‘o e tamaio’eiki ‘o ne fakamo’ulaloa’i ia he’ene ngaue mateaki ma’a Tonga kātoa.
Ko e taimi pē oku pehe na ai e tūkunga loto o e taki fakapolitikalé, neongo ko e tu’i, ka ‘oku ne ‘osi ma’u e laumālie o e Temokalati (spirit of democracy) he ‘oku ne ongo’i ko hono mafai fakatakí ko e ngafa mei he ‘Otua ke tauhi ‘aki e kakai ‘a e ‘Otuá.
Ko e hā e ‘uhinga ne lava’i ai ‘e ha tu’i ne pule fakaleveleva ke mo’ui kalusefai?
Ko e talí ‘oku ‘i he konga faka’osi ‘e ne tō Folofolá, “Pea ke ne pehē ‘ene leá ‘o hangē ko ‘eku leá. “Kapau ‘e ‘ikai te u manatu ki Tonga, ke piki hoku ‘eleló ki hoku ‘ao‘ingutú, ‘o kapau ‘e ‘ikai te u hiki ma‘olunga hake ‘a Tonga ‘i hoku fungani fiefia‘angá.”
Ko e veesi 6 ena o e Same 137 aia ‘oku pehē, “Ke piki hoku ‘elelo ki hoku ‘ao’ingutu, o kapau e ikai teu manatua koe, ‘o kapau e ikai teu hiki ke ma’olunga hake ‘a Selusalema ‘i hoku fungani fiefia’angá.”
Lolotonga e fakahē ki Papiloné, ne faka’anaua o tokotaha fa’u Saamé, ke ‘oua na’a hoko e me’a e ua: ko e ngalo ‘a Selusalema pea ke ‘oua te nau fiefia ‘i ha toe me’a ‘o laka hake ‘i he’enau fiefia i Selusalemá. Manatu’i ko Selusalemá (pe Saione) ko e ‘afio’anga ia ‘o e ‘Otuá he mamaní ‘i he tui a e kau Siú he Fuakava Motu’á.
Ko ‘ena e visone ‘a Tupou 1 ke hoko ‘a Tonga o hangee ko ha Selusalema pe Saione– ko e ‘afio’anga, lata’anga, pea mo e fetaulaki’anga pea mo e ‘Otua. He ko e tumutumu ia e hohoi mo e fieinua e loto e tangatá o hangē ko e lotu a ‘Akositaine, “Na’a ke fakatupu kimautolu ma’au ‘e ‘Otua, pea he’ikai ma’u ‘e homau lotó ha malōlō kae’oua kuo ne malōlō ‘i he ‘Afio ná”(Thou has made us for thyself O God, and our hearts will be restless until they find their rest in Thee), pea pehē ki he fale’i ‘a e filosefa mo e saienisi Falanisē ko Blaise Pascal, “’Oku ‘i ai e maha māngoa fuo’Otua he loto e tangatá pea he’ikai lava ‘e ha me’a o e maama ko ‘ení ‘o fakafonu a maha ko ‘ení ka ko e ‘Otuá pē”(There is a God-shaped vacuum in the heart of every man which cannot be filled with any created thing but only by God Himself).
Ko e uhinga ia e makehe a e Konisitutone ‘a Tonga he kolopé hono tu’utu’uni ke tauhi e Sapate ke ma’oni’oni. Ko e fakataumu’a ke kumi malōlō a e Tongá ‘i honau ‘Otuá.
Ka ma’u ‘e he kau taki o Tonga ‘a e loto pehē ‘a ia ne ‘ia Tupou 1, ‘oku hoko leva e kau sevāniti o e Pule’anga Fakatu’i ko e halafakakavakava he vaha’a e Teokalati(theocracy) pe Pule’anga oku pule ai e Otua pea mo e Temokalatí. Mahalo ko e Kafataha ena ne visone ki ai a Dr Halapua.
‘I he laumalie ko ‘ená, ‘oku maama mai leva etau motó ko e “‘Otua mo Tonga ko hoku Tofi’a.” Pea oku ha’i a Tonga ‘aki e ongo lou ‘olive e ua–ko e Pule’anga mo e Lotu pe ko King Tevita pea mo Netane. Ne fatu e Konisitutone he 1875 he laumalie ko ‘enaa. Pea ko e fakamaau totonu, vahevahe taau, pule ‘a e lao, mo e fai ma’oni’onii ko e tafe meia Sihova ki Tonga pe Selusalema o e Pasifikí.
Ko ‘ena ‘a e teolosia mo e filosofia politikale (political theology and philosophy) a Tupou 1 pea ko e makatu’unga ia tolonga ‘a Tongaa he Pasifikii. Ko ‘ena e me’a’ofa a Tonga ki he talanoa fakapolitikale a e mamaní i hono kuongá pea mo hotau kuongá. Pea ko ‘ena e tuhulu mo e visone ne tuku mai ke tau fakafoki ki ai a Tonga pea ke fakahoko ai e fakalelei fakapolitikalee ‘o e senituli uatahá.
Ko e tu’unga ma’olunga ena ne kamata ai e Pule’anga Fakatu’í. Fēfē leva e levolo ne kamata ai e Temokalati Tongá?
Ka fa’u ha tohi e hisitolia e Temokalati Tongá ‘oku ‘i ai e me’a oku ha ngali kehe. Oku ’i ai e fanga tamai (founding fathers) e Temokalati Amelika o ngali ko e Temokalati, ka ko e Temokalati Tongaa ko e talu ‘e ne tamai taha(founding father) mei he kamata’angá ‘oku kei tamai taha pee ‘o a’u mai ki he ‘aho ni. Ko e toenga leva o e kau muimui e founding father ‘o e Temokalati Tongá ko e ngaahi me’angaue fakapolitikale pe (political mechanisms) mei he to’ufili ki he to’ufili.
‘I he’ene a’u mai ki he ‘aho ni, hangē kuo holomui a Atenisi mo Selusalema mei he Temokalati Tongá. Talu e movete e Temokalati Tongá mei he kamata’angaa ki he ‘aho ni. Ko e ā e ‘uhinga te tau ta’etui ai ‘e ta’ekē ai a Akilisi mo ha ni’ihi ‘o e toko 17 ko ‘eni o hono kau muimui he lolotonga ní?
‘Uhinga e movete ai he ‘oku ‘ikai ke loloto ‘enau kelí o hangee ko e keli a Tupou 1 pea mo e Temokalati Ameliká. Pea ka ‘ikai, mahalo na’a oku mo’oni e himi 390 veesi 3, “Tuku hono ngaahi filí Ke movetevete pē, Tuku ‘enau tu’utu’uní Ke Liliu ke vale pē.”
Toki hoko atu ki he tu’unga fakata’etemokalati kuo a’u ki ai ‘a e temokalati ‘Amelikaa.
Tevita Vaikona
Senituli Penitani