Ko e tohi ni mo hono kakano ko e ngaahi fakakaukau kotoa pe ia ‘a e tokotaha fa’utohi pea ‘oku ‘ikai ha kaunga ki ai ‘a e Kaniva.
Fa’u ‘e Sione Talanoa Fifita.
1. Ke fai ‘i he ongo’i kaunga hono pule’i e pa’anga e pule’anga (responsibly managing the Government’s finances).
2. Ke langa ha ‘ekonomika ‘oku tupulekina hono ivi fakatupu koloa mo ngaue, pea ke malava ‘o fe’auhi he ngaahi maaketi ‘i tu’apule’anga (building a more productive and competitive economy).
3. Ke malava ‘o ‘ave ki he kakai ‘o e fonua e ngaahi fakahoko fatongia ‘oku lelei ange he lotolotonga e ngaahi ha’iha’isia fakapa’anga (delivering better public services within tight financial constraints).
4. Ke tokangaekina mavahe hono toe langa hake ‘o Ha’apai 13 (a unique review of rebuilding Ha’apai 13).
5. Ke toe temokalati ange ‘a e founga fili Falealea, mo e ngaahi tu’utu’uni faka-Falealea ka e malava ke fokotu’uma’u ‘a e ngaahi ‘elemeniti ‘o e pule lelei ‘I he ngaahi fa’unga ngaue’anga ‘a e pule’anga, mo toe maluange ai ‘a e fingamalie ke faihala.
Ko hono fakaikiiki ‘o e ngaahi kaveinga ni, e fai ai e tokanga ki he ngaahi me’a mahu’inga ni:
1. Toe siofi e fokotu’utu’u fo’ou ki he tukuhau. ‘I he ngaue ni, ‘e malava ai ke fakapapau’i ‘oku vahevahe taau ‘a e tu’umalie ‘o e fonua ni ‘i ha founga ‘oku ne hakeaki’i e masiva. Ka e ‘ikai fai e vahevahe ‘i ha founga ‘oku faka’au ke vaamama’o ange ai ‘a e tu’umaalie mei he masiva.
2. Monomono e ngaahi Lao ki hono pule’i e pa’anga e fonua.
‘I he ngaue ni ‘e malava ke fakangata ai ‘a e fakahoohooloto ‘a e Kapineti ki a hou’eiki, mo e kau ma’u pisinisi pe kau ivi lahi fakapa’anga he fonua ni. ‘E malava ke toe malu ange ngaahi pa’anga ‘ofa mai mei he ngaahi fonua ki hono langa ha ngaahi ngaue ke fakasi’isi’i ai ‘a e ta’ema’ungaue.
‘Oku toe malava foki he ngaue ni ke toe fai ha sio ki he tu’unga ma’olunga ‘oku lolotonga ‘i ai e mo’ua pa’anga ‘o e pule’anga ke fai hano holoki ‘aki hano fokotu’u hano founga totongi he’ikai ke mafasia ai e kakai masiva, pea pehee ki he ngaahi to’utangata hoko mai.
Ko e ngaue mahu’inga ‘aupito eni he ko e ngaue ni te ne ta’ofi faka’aufuli ‘a e fa’iteliha ‘a e Kapineti ‘i he ngaahi pa’anga ‘ofa mei muli (foreign Aid) he ko e tu’unga he taimi ni ‘oku avaava ‘aupito e ngaahi Lao fakapa’anga lolotonga. Ko hono ta’ofi ‘anga fakapotopoto taha pe eni ‘o e fakamole mo hono foaki ta’efakapotopoto’i e pa’anga ‘a e pule’anga makatu’unga ‘i ha fakahoohooloto mo e kumi ha’anau lelei fakafo’ituitui (rent seeking).
3. Fokotu’utu’u fo’ou e ngaahi me’a ngaue faka’ai’ai ki he ngaahi pisinisi.
‘E malava he ngaue ni ke fai hono hakeaki’i e masiva ‘aki hano fokotu’u e Lao ki he vaahenga ma’ulalo taha, pea ‘i he taimi tatau pe, ‘oku kei ma’u pe ‘e he kau pisinisii ha loto vekeveke ki hono fai honau fatongia fakatupu ngaue mo koloa ‘a ia ‘e toe tokoni ki hono holoki e tokolahi ‘o e kau ta’ema’ungaue mo hono hiki hake ‘a e ngaahi tu’unga vahenga ‘o e kau ngaue.
‘E toe malava pe foki he ngaue ni ke fakapapau’i ‘oku fai e vahevahe taau ke ‘oua na’a tu’umaalie ange tu’umaalie, ka e masiva ange masiva.
4. Toe siofi (review) e ngaahi tu’utu’uni ngaue faka’ekonomika ‘a e pule’anga.
‘Oku ‘i ai foki ‘eku tui ta’etoeveiveiua, ‘oku kaunga lahi ‘aupito e ngaahi tu’utu’uni ngaue kovi, mo ta’etaau ki hono fakafaingata’a’ia’i e tupulekina ‘o e tu’unga fakapa’anga fakalukufua ‘o e fonua.
‘E malava ‘i he ngaue ni ‘a e ngaahi fakalakalaka lahi ‘i he ngaahi sekitoa fakatupu ngaue mo koloa kotoa ‘i he fonua ni. ‘E toe lelei ange heni ‘a e sekitoa huu koloa mo ngaue ki tu’apule’anga (export sector).
‘E toe malava foki ‘i he ngaue ni ke ta’ota’ofi e ngaahi fakamole ta’e fu’u fiema’u ‘a e pule’anga (te prioritising government spending) a ia ‘e malava ai ke fakahaofi e pa’anga ki ha ngaahi ngaue ‘e malava ke ma’u ai ha pa’anga tanaki mai (productive uses). Ko e taha eni e kii tefito ki hono fakasi’isi’i ko ia e fiema’u ke toe hiki hake ‘a e totongi tupu (interest rate) pea mo e mahu’inga ‘o ‘etau fakafetongi pa’anga (exchange rate)
5. Fakahoko e ngaahi ngaue fakavave ki hono fakatupulekina e ngaahi taukei ngaue ‘o e kakai, pea ke toe faingofua ange ‘a e fenga’unu’aki ‘a e kau ngaue ‘i he ngaahi lakanga ‘ataa (ease labour market mobility).
‘I he ngaue ni ‘e toe fai hono siofi e founga fakangaue’i ‘o e kau ngaue fakapule’anga (recruitment process) ke fakapapau’i ‘oku ngaue ‘a e tokotaha ngaue he feitu’u ‘oku hoohoa mo napangapangamaalie taha mo ‘ene taukei mo ‘ene ‘ilo fakangaue. Kuo taimi ke taofi hono ngaue’aki e founga ko e fakangaue’i filifilimanako.
6. Ko hono siofi ke fa’u e ngaahi aleapau ngaue fakafo’ituitui ‘i he vaa ‘o e tokotaha ngaue (employee) mo e ngaue’anga (employer).
‘E malava ‘I he ngaue ni ‘o ta’ofi hono tuli noa’ia e kau ngaue. ‘I he taimi tatau ‘evtoe longomo’ui ange tokotaha ngaue ke fakapapau’i ‘oku a’usia e ngaahi taumu’a ngaue ne fai ki ai e aleapau. ‘Oku toe malava heni ke fai e fakahiki-ngaue (promotion) ‘o fakatatau ki he tu’unga pe ola ‘o e fakahoko ngaue ‘oku fai (merit based) kae’oua e fai filifilimanako pe.
7. Fai ha ngaue fakavave ki hono langa ‘o Ha’apai 13, fakalelei’i ‘enau fetu’utaki, malu’i honau ‘aatakai ka e tautautefito ki he ‘auhia e fonua he tahi.
‘I he ngaue ni ‘e fai fakavave ke vahe’i ha ngaahi tokoni pau mei tu’apule’anga ke langa ‘aki e ngaahi uafu, foosoa, vaka ‘inisipekita honau ngaahi feitu’u toutai fakataputapu, ngaahi pou telefoni fetu’utaki, mo hano fakapapau’i e ngaahi maaketi ki he koloa ‘o falehanga mo ‘enau toutai.
‘E fiema’u ke vahe ‘a e ngaahi tofi’a ‘o e pule’anga ‘i Vava’u, Tongatapu, mo ‘Eua ki ha ni’ihi ‘i he ngaahi motu ‘o Ha’apai te nau fie hiki koe’uhi ko e vave ‘a e ngoto e ngaahi motu ni ‘i he ma’olunga ‘a e tahi.
8. Fakalelei’i e ngaahi tokoni pa’anga ‘a e pule’anga ki he sekitoa taautaha, ke fakapapau’i ‘oku ‘ikai folo pe ‘a e ngaahi tokoni pa’anga ko ia ‘e he ngaahi pisinisi palotoloto mo lalahi ‘i Tongatapu mo Vava’u, ka e ‘inasi mu’a mo e kau ngoue iiki mo lou’akau, mo e kau toutai iiki ‘i vahe Ha’apai 13.
9. Ke fa’u ha aleapau fefakatau’aki (trade agreements) mo fakamo’oni ki ai pea mo e ngaahi pule’anga.
‘I he ngaue ni te ne fakapapau’i leva ‘oku ‘i ai ha ngaahi maaketi pau mo ha totongi pau ki he ‘etau ngaahi koloa mei he ngoue, toutai, pea mo e ngaue fakamea’a. Koe’uhi ko e ‘ikai ke taua lava ‘o tauhi ma’u e ngaahi maaketi (consistency supply) ‘e fai e alea ke ‘oua na’a mole ngofua e maaketi pe ko ha alea koe ‘oua na’a toe hilifaki ha tute (import tariffs) ‘i he ‘etau koloa, ka e lava ke fe’auhi mo e ngaahi koloa mei he ngaahi fonua kehe. Pea ke ‘oua e toe fetoo’aki honau totongi (preference price).
‘I he ngaue ni ‘e malava ke ‘inasi tatau pe ‘a e lulu tai mo e manu vaivai ‘i he ngaahi tapuaki ‘oku fakataumu’a fakalukufua. ‘Oku malava heni ke langa hake ‘a e kakai masiva ‘o e ngaahi ‘otu motu ‘o Ha’apai.
10. Ke vahe’i ha fo’i pa’anga pau ki he ako.
‘I he ngaue ni ‘e fai e fakamamafa ki he levolo preschool, vocational, pea mo ha ngaahi ako fakatotolo ki ha ngaahi founga fo’ou fakangaue (innovation).
‘I he ngaue kuopau ke fakapapau’i ‘oku ‘inasi pe fokotu’u ha ngaahi ako’anga pehe ni ‘i Ha’apai mo Vava’u.
‘E malava ‘i he ngaue ni ke fokotu’u ai ha ngaahi va’a ngaue ‘oku toe lahiange ‘i Tokelau ke ngaue ai e to’utupu. ‘Ikai ko ia pe ka ‘e toe hiki hake mo e tu’unga ‘ilo mo taukei ‘o e kau faiako ke fakapapau’i ‘e toe leleiange tu’unga mo e ola ‘o e ako (quality education).
11. Ke fakapapau’i ‘oku ‘inasi e ngaahi ‘otu motu ‘I he ngaahi ngaue ki he mo’ui (health services), pea ‘i ha tu’unga lelei ange.
Kuo fu’u lahi hono si’i li’ekina e ngaahi motu ‘i he tafa’aki ni, pea kuo taimi ke ta’ofi leva ‘a e founga ngaue ko eni ka e ma’u e vahevahe taau.
12. Ke liliu e founga fili Falealea ke fili ‘e he kakai he fo’i vahenga fili honau fakafofonga mei he vahenga fili. Pea ke nau toe fili ha taha ki he lakanga palemia, mei he kau kanititeiti te nau lele ki he lakanga palemia, ‘a ia ko e kau kanititeiti ko eni he’ikai ke ngofua ke nau toe lele ki he lakanga fakafofonga ‘o e kakai. Pea ‘e pehee pe mo e kau kanititeiti ki he fakafofonga ‘o e kakai, ‘e ‘ikai ngofua ke nau toe lele ki he lakanga palemia.
Ka ko e founga fili ki he lakanga palemia, kuopau ke fili fakalukufua ia ‘e Tonga ni kotoa ‘o ‘ikai ke fakavahenga fili, he ko e palemia ia ki he tokotaha kotoa.
‘E ‘ataa pe ki ha taha ke kanititeiti ki he sea ‘o e sea ‘o e palemia, ka he’ikai ke toe ngofua ke lele ia ki he sea ‘o e kau fakafofonga kakai. Pea ka iku ‘o fili ‘e he kakai ha hou’eiki, pea tau tali pe ia he ko e loto ia ‘o e kakai.
13. Ke fokotu’u ha Falealea makehe ma’ae hou’eiki, pea ke Falealea kehe pe ‘a e kakai.
Ko e Falealea ‘o e hou’eiki, te nau fakatefito kinautolu ki hono fakapaasi e ngaahi lao kelekele. Ko e Falealea ‘o e kakai, te nau alea’i e ngaahi lao ki hono fakalele ‘o e pule’anga, pea mo hono fakapaasi ‘o e Patiseti, mo hono lao.
‘Oku makatu’unga ‘a e fiema’u ke Falealea kehe pe ‘a e hou’eiki, he ko nautolu ‘oku nau kei mafai ki honau ngaahi tofi’a. Pea ko nautolu pe te nau toki fakapaasi ha fa’ahinga tu’utu’uni pe lao ‘e felaave’i mo e kelekele. ‘Oku fu’u mahu’inga ‘aupito ‘a e fakalangilangi ko eni, koe’uhi ke tauhi pe ‘a e melino ‘i he fonua mo pukepuke ‘ e fa’unga fakasosiale ‘o e fonua. Ka e tukuange pe ‘a hono fakalele ‘o e fonua ki he nima ‘o e kakai, mo e tokolahi, ka he’ikai ke tukunoa’i mo li’ekina e ngaahi kulupu iiki (minority groups).
Ko e kapineti, ‘e memipa pau ki ai e sea ‘o e Falealea ‘o e hou’eiki. Pea ‘e ‘ataa pe hono kau memipa ke fili mei ai ‘e he Palemia ha minisita, ka he’ikai ke toe laka hake he toko 2, pea ko e toenga leva ‘o e kapineti, ke fili pe ‘e he palemia, mei he kau fakafofonga ne fili ‘e he kakai. Ka kuopau pe ke ‘i ha nopele, ‘a e lakanga minisitaa Fonua.
Ko e vahe ‘o e kau nopele ‘e ‘I he ‘enau Falealea, ko e topup pe honau vaahenga fakanopele ke a’u ki he leevolo tatau mo e vahenga ‘o e kau fakafofonga ‘I he Falealea ‘o e kakai. Ko e ngaahi sikolasipi ma’ae fanau ‘a e kau nopele, ke toki alea’i ia ‘i he patiseti.
14. Ke sio k ha founga ke faka’ataa ai ‘a e kakai Tonga nofo muli, te’eki liliu kakai muli, ke nau kau mai ki he fili (vote) Falealea, mei honau ngaahi fonua takitaha.
Koe’uhi, ko e kauga lahi ‘a e ‘ofa lii pa’anga mai hotau kainga muli ki Tonga ni ‘i hono pukepuke ‘a e maau fakapa’anga ‘o e ‘ekonomika fakalotofonua, ‘ou taau pe ke nau kau mai ke fakahaa honau loto, ki ha taha ke ne fakafofonga’i kinautolu.