ʻOku pulusi ʻe he Kanivá ʻa e tohí ni makatuʻunga ʻi he poupou ki he Tauʻatāina ki he Fakahā ʻo e Fakakaukaú. Ko e tohí ni ko e fakakaukau pe ia mo e vakai ʻa e ongo faʻu tohí. ʻOku ʻatā ke ʻomi haʻo tohi ke mau pulusi atu. ʻImeili ki he [email protected].
Fa’u ‘e Tēvita Vaikona mo Senituli Penitani
Ko e liliu Temokalatí ‘oku ‘ikai ko ha liliu fakapolitikale pē, ka ko e liliu ‘o e fa’unga ‘o e sōsaieti Tongá mo e ‘ulungaanga fakafonuá. Kuo pau ke ‘i ai e trade-off—’e ma’u mai e tafa’aki ko é, ka e mole atu e tafa’aki ko é.
‘Oku tau fiefia he momoi mai ‘e Tupou V e Executive Power ki he Palemiá mo e Falealeá, ka ‘o kapau te tau lau fakalelei e ngaahi vaha’a lainé(read in between the lines), ‘oku ‘ikai ko ha momoi hono Mafai Faka-tu’í pe Taki Fakalukufua ‘o e Fonuá, he na’e ‘ikai ke kau e mafai ko e Commander-in-Chief he Tau Malu’ifonua ‘a Tongá hono tuku mai ki he Palemia mo e Falealeá.
Oku ikai ko ha liliu ke tau hoko ko ha Constitutional Democracy pea oku ikai ko ha Constitutional Monarchy ‘i he faka’uhinga ‘a Pilitaniá, he oku ikai ko ha ke Tu’i Taki Fakalangilangi ‘ata’atā (head of state) pē, ka ko e Shared Executive Power mo e Falealea.
Ko hono ‘ai ‘e tahá, na’e ‘ikai ko ha luva mai e fonuá ke Temokalati ‘ata’atá, pē ko e kopi e Temokalati Pilitaniá, ka ko e fa’ahinga Temokalati kuo pau ke feluteni mo e Pule’anga Faka-Tu’í. Ko e fa’ahinga Temokalati ne fo’u ‘i Tonga ma’a Tonga. Pea ‘e lava ke tau ui ia ko e Makehe’anga ia o Tongá(Tongan Exceptionalism).
Ko e pole fakapolitikale (political challenge) ena pea mo e mo’oni’i me’a fakapolitikale (political reality) ki he feinga liliu Temokalatí pea ko hono vete ‘o e fihi ko ‘ená he’ikai fai’aki ia e fale’i ‘a ha mataotao mei Tu’apule’anga pe ko ha fakakaukau fakaUesite ka kuo pau ke talanoa’i ‘i he ngaahi lotofale ‘o e Tongá.
‘Oku totonu ke tau manatua ko fē feitu’u ‘e i ai e Mafaí ko e feitu’u ia ‘e ‘i ai e faka’apa’apa mo e langilangí. Ko ha holoki ‘a e Tu’i ‘o Tongá ke tatau mo e Tu’i Pilitaniá, ‘o hangē ha laione ta’enifó, ko e holoki ia nōpele mo kau matapulé ko e fo’i fakakata fakafonua(national jokes).
Kuo pau ke liliu ‘etau lea faka-Tongá ‘o fakapuna ki he vaó ‘a e vahevahe lea ‘oku tau ‘ai ki he Kakai, Hou’eikí, mo e Tu’i. He ‘oku violate ‘e he faka-kalakalasi ‘o e lea fakafonuaa e principle fakaTemokalati ko e pau ke tau ‘i he tu’unga tatau. Everyone should be on a level ground.
Kuo pau ke mōlia atu mo e faka’apa’apa fakaTongá (Tongan sense of reverence) ‘a ia ko e konga ia national identity mo e national character. Pea ko e kamata ia ke ma’u kitautolu ‘e he mahaki fakamamani lahi ko e mole ‘a e faka’apa’apa ki he kau ma’u mafai, kakai matu’out’a, mo e kau ulumotu’a e sosaieti Tongá.
Koe’uhí ‘oku ‘ikai tu’umālie pea he’ikai tu’umalie ‘a Tonga o hangē ko Pilitaniá, ko e to’o e Mafai Fakatu’i ‘o e Tu’í kuo pau ke tau kakapa atu ‘i he lao Fakafalealea ke holoki mo hono ngaahi monū fakatu’í koe’uhí ke ‘oua na’a tau maumau’i e principle fakatemokalati ko ia ko e vahevahe taau. Pea ko e kamata ia e hū mai e survival of the fittest he te tau takitaha feinga ke taufa’ao he’etau kapangakó pea ko e movese ia e sosaieti Tongá.
Manatu’i , neongo e to’o e mafai e Tu’i Pilitaniá, ka ‘oku lava e Pilitania o fakatu’umālie kotoa e fonuá, pea kei ma’u pē ‘e honau tu’í e tu’umālie mo e ngaahi monū ‘oku ‘ikai hano fakatataua, pea ko e ‘uhinga ia kuo hoko ai e Tu’i Pilitaniá ko e national icon pea mo e ma’u’anga pa’anga ki he fonuá he Takimamatá.
Ko e sitepu ki he ta’e’iloa ta’emahinoo (step to the unknown) ‘a e ‘ai ke tau holoki katoa faka’angataha ‘a e fa’unga e sosaieti Tonga—’a e kakai, hou’eiki, tu’i—ke tenominato tatau. He ko e holoki ia ngaahi kupu fekau’aki hangee ko e langilangi e kau matapulee he ngaahi tukuikoloo. Ko e katuni ia e polepole ‘a e kau tangata’eiki honau hingoa fakanofoo. Pea ko e to’o ia mo e ‘ai hou’eiki he ngaahi falelotú.
Pea ‘oku totonu leva ke liliu ‘e he Siasi Uesilianá ‘enau ngaahi himi ne fa’u ‘e Toketā Moulitoni ke lotua mo “Malu’i a Tupou.” He ko e original intent a e punaké ke tolonga e pule Fakatu’í o tuputupu’a. Ko e toe ‘ai ke hiva’i e ngaahi himi fekau’aki mo ha tu’i pelesitiki ko e Fālesi, mālua loi, mo e fakangalingali.
Kapau e pehē ‘e ha taha ‘e lava ke tau Temokalati he motolo ko eni oku tau lue ki aí, ka e kei tauhi e ngaahi tukufakaholo ko ‘ená, tā ko e folofakaholomui ia e tui Temokalati oku malanga’í. Pea ‘e ui leva ‘etau Temokalati Fo’ouu ko e Tonga Confused Democracy.
Ko e fononga he hala Temokalati oku lolotonga malanga’i ko e fononga he Hala-e-Tapu-e-Toe Fokí (Road of No Return), pea ‘oku mafatukituki leva ke fai hano tālanga’i e liliu Temokalatí ‘o ‘ikai ngata pee he lelei fakapolitikalé (political gains) ka e kau mai mo hono ngaahi nunu’a fakasosialé(social costs), kehe pē ke ilo ‘e he kakai e full price of democracy.
Tevita Vaikona
Senituli Penitani