Ko e tohi ni mo hono kakano ko e ngaahi fakakaukau kotoa pe ia ‘a e tokotaha fa’utohi pea ‘oku ‘ikai ha kaunga ki ai ‘a e Kaniva.
Fa’u ‘e Sione Talanoa Fifita
Ko hono mo’oni foki, ‘oku ‘ikai ha fa’unga pule ia ‘e haohaoa. Ko e fa’unga kotoa pe ‘oku ‘i ai pe hono lelei mo hono kovi. Ka kuopau ai pe foki ke tau fua tautau looua ‘a e ongo tafa’aki, pea tau sio leva ai ki hono ola fakalukufua. ‘I he ‘eku vakai ko ia ki he kotoa ‘o e ngaahi fa’unga pule, ko e temokalati pe ‘oku ‘i ai ‘a e faingamalie lahitaha, ke fai ai hano tokangaekina ‘a e masiva mo e tukuhausia. ‘Ikai ko ia pe, ka ko e temokalati pe, ‘oku kau ai ‘a e tokolahi taha ‘o e kakai, ki he fai tu’utu’uni.
Ko hono mo’oni, ‘oku ‘ikai ke pehee pe Temokalati, pea kuopau ke kakato ai ‘a e ngaahi naunau ‘o e pule lelei (good governance). Pea ‘oku toe malava pe foki ke hoko ‘a e pule kovii ia ‘i he malumalu ‘o ha fa’unga fakatemokalati. Ko e fakataataa lelei ki heni ko ‘Initia mo Pakisitani. Kaekehe, koe’uhi ko e Temokalatii ‘oku hoko pe ma’u ai ‘a e fili ‘oku tau’ataaina, mo taau ai ‘a e fe’auhi, ‘oku malava mo faingofua ange ‘i he temokalati ke to’o pe kapusi mei he mafaii ha taki pe kau taki ‘oku kovi mo faihala. Ko ia ai, ‘oku hanga ‘e he fa’unga fakatemokalati ‘o faka’ai’ai ‘a e kau taki ke nau toe ngaue lelei mo fakapotopoto ange, ‘o fakatatau ki he fiema’u ‘a e kakai. ‘Ikai ko ia pe, ka ko e fa’unga fakatemokalatii pe ‘oku toe malava ke fokotu’u ai ha ngaahi founga ‘oku ‘ikai fou he fili (elections), hangee ko hono fokotu’u ha ngaahi kautaha (associations), ngaahi nga’unu pe ta’au fakapolitikale (political movements), ngaahi kautaha ongoongo, ke nau hanga ‘o siofi e kau ‘ofisiale, pea toe malava ke nau kau atu ki hono fa’u ‘o e ngaahi tu’utu’uni ngaue (policy making). Taanaki pe ki he ngaahi me’a ni, ‘i he temokalati, ‘oku ‘i ai ‘a e fa’ahinga faka’ai’ai pe fakalotolahi ki he kau taki ke nau foki ‘o talatalanoa mo e kakai, kimu’a pea toki fai ha tu’utu’uni ‘i ha me’a mahu’inga mo mafatukituki ki he fonua. Ko e fa’ahinga kau-mai (participation) mo e alea (debate) ia ‘e fai ‘e he kau takii mo e kakai, te ne tohoaki’i mai ai ‘a e ngaahi tokoni mei he ngaahi pule’anga mo e ngaahi kautaha fakavaha’apule’anga.
‘I he ngaahi ‘uhinga kuo u lave ki ai ‘i ‘olunga, ‘oku malava leva ke tu’uloa ‘a e ngaahi tu’utu’uni ngaue, koe’uhi he ‘oku ongo’i ‘e he kakai ‘oku nau kau ‘i hono fa’u ‘o e ngaahi tu’utu’uni ko ia ke pule’i ‘aki kinautolu, pea ko ‘enau ngaahi tu’utu’uni (feeling ownership). Pea ‘i he ngaahi ‘uhinga tatau ai pe, ‘oku fie tokoni mai ai ‘a e ngaahi pule’anga, mo e ngaahi kautaha fakavaha’a-pule’anga ki he ngaahi fonua langa fakalakalaka, kau ai ‘a Tonga. ‘Ikai ko ia pe, ka ‘oku faingofua ange ki he ngaahi pule’anga tokoni, ke nau teke’i pe faka’ai’ai ‘a e pule leleii fakataha mo e temokalati, ‘i hano teke ‘a e pule lelei fakataha mo ha toe fa’unga pule ange ‘e taha. Ko hono mo’oni ‘oku hanga ‘e he pule lelei ‘o faka’ai’ai ‘a e temokalati, pea toe hang ape ‘e he temokalati, ‘o faka’ai’ai ‘a e pule lelei, pea ko e me’a ia ‘oku faingofua ai ke teke’i fakataha kinaua, he ‘oku na fetakinima lelei ‘aupito.
Neongo e ngaahi palopalema ‘o e temokalati, ka ‘o ka malava ke fa’o kotoa e ngaahi ‘elemeniti ‘o e pule lelei, ‘i he fo’i fa’unga fakatemokalati, te ne malava leva ‘o teke’i ‘a e tu’unga faka’ekonomika ‘o e fonua ke toe tupu ‘afa’afa ange. Ko e me’a ke tau fakatokanga’i heni, ka tu’u pe ‘a e temokalati ‘iate ia pe (tu’u tau’ataaina) ‘o ‘ikai ke vakavakaua mo e ngaahi naunau ‘o e pule lelei, ‘e faka’ofa ‘aupito ‘a e fa’unga, pea ‘e toe iku pe ia ki he ‘ene holafa, pe toe palopalema ange. Kuopau pe ke fe’ao fetakinima ma’upe ‘a e temokalati, mo e ngaahi naunau ‘o e pule lelei, ka e utu ‘e he fonua ‘a e hu’a hone ‘o e fa’unga fakatemokalati. Pea ko e ‘uhinga eni ‘oku ou tui ai ko e fa’unga pule lelei tahaa pe eni, koe’uhi ko e mali lelei ‘a hono natula, mo e ngaahi naunau ‘o e pule lelei (good governance). Ka kuopau ke mo’oni ‘a e temokalati ‘oku fokotu’u (not an artificial democracy), ke fa’u pe ke malu’i ha f’ahinga kakai, kulupu pe paati, ka kuopau ke malu’i ‘a e tokotaha kotoa, mo e fa’ahinga kotoa he fonua.