Fiema’u e Taki Lelei Fakafepaki Melino

Ko e tohi ni ʻoku tatau pe ia mo ha tohi pe ki he ʻētitá kuo paaki atu ʻa ia ko e fakakaukau ʻataʻatā pe ia ʻa e kau faʻu tohi pea ʻoku ʻikai ha kaunga ki ai ʻa e Kanivá.

Faʻu ʻe Senituli Penitani mo Tēvita Vaikona.

Ongo me’a lalahi ne hoko he 2006 ‘i Tonga: ko e lava e ta’u 20 mei he tu’u ‘ae “Kau Temokalatí” pea moe fakatamaki hono tutu ‘o Nuku’alofa he 16/11. Ko e fakatamaki ‘o e 16/11 ne hoko ‘o tafoki ai e tokolahi mei he kau Taki Temokalati he’enau mo’utaafu’ua mo hu’uhu’u ki he’enau tōnounou faka-e-taki pea ‘ikai mohu founga (failure in leadership and strategy).

‘Oku mahino ‘i he ngaahi me’a ‘oku hoko ki he Paati ‘Otumotu Anga’ofa ‘oku tau lau ai he ngaahi ongoongó, ‘oku te’eeki saupulu e matāmama ko ‘eni faka-taki, pea ka tau ta’etokanga ‘e malava ke tau toe mūsia he faingata’a tatau he kaha’u. ‘Oku ‘i ai e lau ki he toonounou ko eni ‘a e taha ‘o e kau mataotao he mala’e faka-e-takí ko John Maxwell: “Na’e ‘ikai ke nau tomu’a sio kimu’a pea toki sio honau kau muimuí. Na’e ‘ikai ke nau sio ‘o mama’o atu he sio ‘a honau kau muimui.”(They failed to see before others saw. They failed to see farther than others saw)

Kapau na’e ‘ikai ha’anau ‘amanaki ki he me’a ne hoko he 16/11, tā ko e ma’a honau nima mei he toto ‘o e fānau ne mōfia he vela ko e tōnounou fakaetaki ia.He ko e kau taki leleí, kuo pau ke ‘uluaki a’u ‘enau sió ki he uesia’e he ‘enau ngaahi fakakaukaú, tohí, mo ‘enau leá ‘a e tō’onga mo’ui ‘a honau kau muimuí.

Pea ko e tōnounou fakaefoungá leva ko e hala’atā hano ako’i, fakamamafa’i, mo malanga’i e mahu’inga eFAKAFEPAKI MELINO ko e founga lelei taha ia (non-violent resistence is the most effective). ‘Oku ‘ikai ngata he’ene faka-Sisu Kalaisí, ka ‘oku leleiange hono ola fakasosialé mo fakapolitikalé.

‘I he 2012, ne fakapale’i ‘e he Fakataha’anga e Kau Faiako Saienisi e Politikale ‘o ‘Ameliká (American Political Science Association) ‘a e tohi ko e Why Civil Resistance Works: The Strategic Logic of Non-Violent Conflict ko e tohi lelei taha ia ‘o e ta’ú fekau’aki mo e Government, Politics, and International Relations.

Ko e tohi ‘a e Palofesa saienisi e politikale Erica Chenoweth, mo e fefine he Potungaue ki Muli ‘Amelika. Ko ‘ena fakahoa e ngaahi Fakafepaki Melino mo e Fakafepaki Fakafetau (Non-violent Resistance vs. Violent Resistance) mei he 1900 ki he 2006. Ne mahino ‘oku liunga ua ‘a e lelei ange ola ‘oe Fakafepaki Melino he Fakafepaki Fakafetaú.

‘I he Fakafepaki Melino‘oku tokolahiange kau muimuí, malava ke nau ikuna’i e ivi fakakautau e kau fakaaoaó, pea tolonga mo ola leleiange liliu faka-Temokalatí. Talu e tu’u e Pule’anga Fakatu’i ‘o Tongá mo e ‘ikai ha ofiofia e kovi ‘a e Pule’anga Tongá ki he kovi ne fai ‘e he Pule’anga Pilitaniá ki he kakai ‘o Initiá pe ko hono ngaohi kovi’i ‘e he kau hinehina o Amelika a e kau ‘uli’ulii, ka na’e uki ‘e Mahatma Gandhi ‘a e laui miliona hono kakaí ke nau fakafepaki melino pea uki e Luther King a e fakafepaki melino pea na’e ola lelei ‘enau feingá.

Ko e ‘uhinga e Fakafepaki Melinó ‘i he lau ‘a Luther King, “Ko e lototo’a ke fakafepaki’i ‘a e kovi ‘aki ‘a e ‘ofa” (a courageous confrontation of evil by the power of love).

Na’e tui ‘a Luther King ko e tokāteline ‘o e ‘Ofa Fakakalisitiane he Folofolá, ‘a ia na’e ngaue’aki ‘e Gandhi ‘o Initiá, ko ia e me’atau malohi taha ma’a e kakaí ke nau fakafepaki’aki ki he kau fakaehaua.

Talamai ‘e he ‘Apositolo (1 Pita 2:13,14) “Mou fakavaivai kimoutolu ki he tu’unga kotoa pee kuo fokotu’u ‘e he tangata koe’uhi ko e ‘Eiki: ki he tu’i, koe’uhi koe ma’olunga; ki he ngaahi kovana foki, he ‘oku fou ‘iate ia honau fekau ke tautea ‘a e faikovi ka e fakamālō’i ‘a e failelei. He kuo tu’utu’uni pehee ‘a e ‘Otuá, ke mou fakamo’ulongoa’aki ho’omou failelei ‘a e vale ‘a e kau siana ta’eloto na.”

Ko e akonaki eni ‘a Pita ki he kau Kalisitiane ne nau m’oulaloa he pule fakatikitato ‘a e ‘Emipola Loma ko Nelo Sisa. ‘Oku ‘ikai ko ha fakahinohino ke ne tapui ha fakafepaki ki ha Pule’anga kuo fulikivanu mo ‘uanga hono angá, he ‘oku akonaki a Pita ‘ia Ngaue 5:29 “…‘oku totonu ke tau fai ki he pule ‘a e ‘Otuá ‘i he pule ‘a e tangatá.”

Neongo e pango ‘a e to’onga ‘a Nelo Sisá, ka ne akonaki ‘a e ‘Apositoló – ke ma’u ha ola ‘oku

leleiangé, pea ke hao mei ha kovi ‘oku koviange (prevent a greater evil), pea ke mou hoko ko e kau muimui mo’oni o Kalaisi mou Fakafepaki Melino hei’ilo na’a maa ai a e kau ngangau na.

Ke ola lelei e liliu Temokalati oku fiema’u e kau Taki Lelei Fakafepaki Melino.

Toki hoko atu

Tevita Vaikona

Senituli Penitani