Ko e tohi ni mo hono kakano ko e ngaahi fakakaukau kotoa pe ia ‘a e tokotaha fa’utohi pea ‘oku ‘ikai ha kaunga ki ai ‘a e Kaniva.
Fa’u ‘e Tevita Vaikona pea mo Senituli Penitani
Ko e hā e ‘uhinga oku poliō mo mahakimoa ai e Temokalatí he ngaahi fonua kei langalangahaké? Ko e hā e me’a te tau ta’ehao ai mei he toutou liukava o hangē ko ia ko Fisí? Ko e hā e ngaahi makatu’unga tefito ki he temokalati mo’ui lelei te ne ‘omi e ola oku taukave’i ‘e he paati Temokalatii?
Fele ‘a e ‘uhinga, ka ‘oku talamai ‘e he histoliá, ke ola lelei e liliu Temokalatí, kuo pau ke ‘i ai ha liliu faka’ulungaanga pe fakafo’ou fakalaumālie (moral and spiritual transformation) ‘o tatau pee ‘a e kau takí pea mo e kakaí.
Tokoni a Kau Misinale Palotisanii ki he Temokalatii
Na’e ‘ohovale ‘a e taha o e kau mataotao tu’ukimu’a taha he fakatotolo ki ki he mafola ‘a e Temokalatí ‘i he mamaní (spread of global democracy) ko Palofesa Kenneth A Bollen mei he University of North Carolina-Chapel Hill he’ene fakatokanga’i ‘a e fekau’aki vaofi e sitetisitika ‘o e mafola e Temokalatí mo e ngaahi feitu’u ne iai e kau ngaue fakamisinale palotisaní.
‘I he fanongo ‘a Palofesa Robert Woodberry ko e sociologist mei he Univesiti Texas ‘i he lau ko eni e Palofesa Bollen, na’a ne tukupā ke ne fakatotolo ki he fekau’aki vāofi ko ‘eni ‘a e mafola ‘a e Temokalatí mo e ngaue a e misinale palotisaní.
Na’e foaki leva ‘e he organization ‘iloa ko ia ko e John Templeton Foundation ha grant fe’unga mo e USD$500,000 tupu kia Woodberry mo ‘e ne timi fakatotolo e toko 50 ke nau fai e fakatotolo ni.
‘I he fakamā’opo’opo ‘e Woodberry ‘e ne fakatotoloo na’a ne pehee ne hangee ko ha pa ha fo’i pomu ‘atomi ‘enau ‘ohovale ki he kehekehe fakapolitikale ‘a e ngaahi fonua ne fakamafola lotu ai e kau misinale palotisanii pea mo e ngaahi fonua ne ‘ikai ken au ‘i aii. Pea mahino ne ‘ikai omi ‘e he kau saienisi politikale o mamani ‘a e ngaue lelei a e kau misinalee palotisani. Na’a ne fakama’opo’opo o pehee:
” ‘Oku lelei fakaekonomikaange a e ngaahi fonua pe elia o ha fonua ne nofo’i ‘e he kau Misinale palotisanii, toe mo’ui leleiange e hono kakaii, pea si’iange e mate e fanau iiki(infant mortality), leleiange laukonagaa, pea ma’olungaange e akoo, pea tokolahiange e kau e kakaii ki he ngaahi kautaha langafonua (non-governmental association).”
“Pe ko hono ‘ai ‘e tahaa,” i he lau a Woodberry, “ka oku ke fiema’u ha temokalati mo’ui lelei—tukuatu ha kaungaue fakamisinale mei he senituli 19.”
Ne fakamo’oni’i heni e tohi na’e ‘iloa ko e The Protestant Ethics and the Spirit of Capitalism aia ne fa’u ‘e he tokotaha ekonomika mo sociologist mei Siamane ko Max Weber ‘aia na’a ne taukave’I ko e lotu Palotisani mo e fo’i tui ko ia ko e pau ke fakamo’oni’i ‘etau tuii ‘aki ‘etau ngaue leleí, ko ia e ivi mālohi ne fakalaka fakaekonomika capitalism ‘i he ngaahi fonua e Hihifó pea kau ai ‘a Amelika.
Ne manuki’i ‘e he kau ‘akatemika luma Tohitapuu(progressive academics) kimui ni mai ‘a Weber ‘o pehee oku hala ‘e ne fakama’op’opo ki he uhinga ki he fakalakalaka e ‘ekonomika e ngaahi fonua e Hihifó.
Ka ‘i he 1990 tupuu, na’e tapuni e ngutu kau fakaanga ko eni ki he lotú ‘e he ongo palofesa saienisi politikale mei Harvard ko Harrison mo Huntington aia na’á na taki e kau fakatotolo ki he kehekehe o e ngaahi ulungaanga fakafonuaa pea mo ‘enau uesia e liliu Temokalatí, pea na’a na pehē ‘oku fele a e ngaahi ulungaanga fakafonua(cultures) ‘oku nau hoatamaki mo e Temokalatii.
Na’e toki tuki’i tapuni e puhamate o e kau fakaanga mo e sio lalo ki he aonga o e lotu Kalisitiane ki he liliu temokalatii ‘e he fakatotolo ko eni a Woodberry mo ‘ene timii.
To pe Temokalati Kalisii ‘i Kalisi
Kapau te tau fakafoki ki he hisitolia pea tau vakai ki Kalisi mo hono kau filosefa na’a na fuofua fanau’i mo experiment pea mo e founga pule’anga temokalatii ko e haa na’e ‘ikai ke ne hoko ai ko e sipinga pule’anga fakatemokalati ki he toenga e maamanii?
Ne ‘ikai lava ‘e he kau filosefa Kalisi mo ‘enau ilo fakapolitikalee ‘o holoki e ‘aavahevahe mo e laulanu, lau matakalii. Pea ko e ‘uhinga ia e fo’i lea papeliane ko e ui ia e he kau Kalisii e kakai ne ‘ikai ke nau lava o lea ‘i he’enau leá. Pea ka tau ka hakule e ngaahi fa’u tohi enau kau Filosefa he’ikai te tau ilo ai e foilea ko e humanity pea mo e fakakaukau e tatau ‘a ha’a tangata. Na’e kehe pee enau temokalatii pea kehe pee enau kei tauhi enau kau sevaniti ngaue fkpopulaa(slavery), kehe pee enau sio lalo ki he ngaahi matakali kehee.
Ne hoko mai a e Siu ko Aposetolo Paula o fokotu’u mai e liliu fakalaumalie ‘oku lolotoange hono ‘aonga fakasosiale mo fakapolikalee he’e ne pehee:
“‘Oku ikai ha Kalisi mo Siu, ke kamu pe ta’ekamu, ke papeliane, Sitia, popula, tau’ataina,tangata pe fefine, ka kuo hoko ia kotoa o taha ia Kalaisi.” Ko e liliu o e lotoo oku ne holoki e ‘a vahevahee fakamatakali, pe fakalotu, pe fakapolitikale. Pea ko Kalaisi tokotah pee te ne lava o fai e ngaue ko iá
Malanga’i a Kalaisi fakataha mo e Temokalati
Fokotu’u atu: Kau taki temokalatii, kapau ko e taukave ena oku evidence-based, fēfē ke ‘alu fakataha pee ho’omou malanga’I e Temokalatii pea mo ho’omou malanga’i ‘a Kalaisii. Ka liliu hotau fonuaa o lahiange enau muimui kia Sisu ‘i he muimui ki he Temokalatii, te tau a’usia e Temokalati fakamonu’iaa, pea ‘e ‘ikai toe ‘iai ha 16/11.
Ka ‘ikai te tau tokanga ki ha liliu fakaeloto mahalo pee te tau ala hoko ki he temokalatii a Initiaa o totoatu e Temokalatii he la’i pepaa, ka e pango hono practice, pea ka ikai, mahalo te tau hangē ko e Temokalati Singapore o temokalati fakapopula(illiberal democracy) pee ko ‘etau hoko ki Fisi o Temokalati toutou liukava’i.
‘Oku fiema’u ‘e Kalisi ‘a Kalevale ‘o tatau pee mo e fiema’u ‘e he Pule’anga Fakatu’í ‘a e Kolosí.
Tevita Vaikona
Senituli Penitani