TALAMUIAKI: ‘Oku toe fakalalahi ange manavasi’i mo e hoha'a na’a toe nofo pe mafai ki hano fakalele ‘o e pule’anga ‘o Tonga ‘i he ki’i tokosi’i o e kau nopele hili ‘eni hano toe tuli ‘o ha ongo kanititeiti Paati Temokalati ‘e ua ‘i he uike kuo ‘osi.
Kuo ‘akahi ‘e he Taki, ‘Akilisi Pohiva ‘a e Tokoni Taki ‘o e Paati, MP ‘Isileli Pulu pehe foki kia MP Falisi Tupou mei he kau kanititeiti ne fili 'e he komiti fili 'a e Paati.
Na’e pehe ‘e Pulu na’e mole ‘a e pule’anga ‘i he fili ‘o e 2010 ki he kau nopele koe’uhi ko hano tuli ‘o ha fakafofonga pe ‘e taha ko Sunia Fili. Ko ‘eni kuo ne tuli honau toko ono.
Kuo 'i ai leva 'eni ha ongo timi fe'au'auhi 'e ua mei he Paati temokalati te na fehangahangai 'i he fili ko 'eni' i Novema.
Na'e pehe 'e Pulu ki he Kaniva ko hono tuli pe 'eni 'o kinaua mei he timi 'o e kau kanititeiti na'e fili 'e he komiti fili pea poupou'i 'e 'Akilisi. Pehe 'e Pulu 'oku na kei tu'u pe 'i he me'a 'oku na tui ki ai. 'I he'ene lau na'a ne pehe ko ia mo Falisi 'oku na kei memipa pe 'i he Paati Temokalati pea te nau toki fili 'e kinautolu mo e ni'ihi ne fakatooki 'i he lisi kuo piki ki ai 'a Pohiva 'a 'enau kau kanititeiti 'i he uike kaha'u 'aho 29 'o 'Aokosi.
‘I he konga ki mu’a ‘o e ta’u ni ne tuku ai ki tu’a ‘a e kau fakafofonhga ‘a e paati ‘e toko fa koe pehe kuo ‘ikai ke nau kei mateaki’i ‘a e paati.
‘I ha ongo tohi ne faka’aho takitaha ki he ‘aho 12 ‘Aokosi kia Pulu mo Tupou na’e pehe ai ‘e Pohiva kuo tuli kinaua koe’uhi ko ‘ena fa’a fakaanga’i ia mo e lisi ‘o e kau kanititeiti na’e fili’i ‘e he komiti fili ‘a e Komiti Totonu ‘a e Tangata mo e Temokalati.
Na’e pehe ‘e Pohiva kuo ‘ikai kei piki ‘a Pulu mo Tupou ki he misiona mo e visone ‘o e paati pea ‘oku faingata’a ai ke na ngaue fakataha mo e paati.
Na'e pehe 'e Pulu ki he Kaniva ko hono tuku pe 'eni kinaua ki tu'a mei he timi na'e fili 'e he komiti fili ka 'oku na kei memipa pe 'i he Paati pea 'oku kei tu'ulahoko ai pe 'enau fili 'e kinautolu 'a e timi 'a e Paati 'i 'Aokosi 'aho 29.
Ne fakaha foki ‘e he tangata ko ‘eni kuo laui ta’u ‘e ne tu’uaki mai ‘a e ngaahi totonu fakatemokalati ‘a ‘ene hoha’a ko e veuveuki ‘eni ‘e Pulu ‘a e lisi kanititeiti ‘a e komiti ke filinga ua ki he kakai ki mu’a pea ne toki fokotu’u atu ‘e ia ha’ane lisi kaniteiti ki he fili ‘i Novema.
Na’e pehe ‘e Pohiva na’e ‘ikai poupou’i ‘e Pulu ‘a e lisi ‘o e kau kanititeiti fili ‘e he komiti fili koe’uhi ko ‘ene kei feiva ‘a e toko fa kuo tuku ange ‘e he paati ‘a ia ko – Dr Sitiveni Halapua, Sione Havea Taione, Semisi Tapueluelu mo Sunia Fili.
Na’e pehe ‘e Pohiva ‘i he’ene tohi ko e kau fakafofonga Fale Alea ko ‘eni kuo ‘ikai ke nau kei tu’u fakataha mo ia.
Na’a ne fakaha kia Tupou kuo lahi ‘ene li’aki ta’e poaki ‘enau ngaahi fakataha pea ‘oku ne fakamu’omu’a ‘e ne me’a fakafo’i tuitui pehe ki ha kau memipa Fale Alea ‘a e paati ‘oku ‘ikai ken au toe mateaki’i ia mo e paati, ‘i he’enau taumu’a ngaue.
‘Oku taukave ‘a Pulu mo Tupou ko hono tuli ‘o e kau memipa paati ‘e toko faa na’e ‘ikai ha makatu’unga lelei. Ne na pehe na’e ‘ikai ‘oange ki he toko fa ko ‘eni hanau faingamalie ke fai ha’anau tali ki he ngaahi tukuaki’i ne fai kia kinautolu pea ko e founga hono tuku kinautolu ki tu’a na’e toe uesia pe ia ‘e he taki, Pohiva.
Na’e pulusi ‘e he ‘etita ‘o e Nusipepa Kele’a ha lisi ‘o ha kau kanititeiti ‘i Me ‘o pehe ko ‘ene lisi pe ia ‘a’ana 'o pehe ko e kau kanititeiti ia 'a e paati 'oku tonu ke hu ki Fale Alea. Na’e ‘ikai tokanga ki heni ‘a e kau kanititeiti ‘a e Paati Temokalati pea ne pehe ‘e Pulu ki he Kaniva te nau toki fakataha kinautolu ‘i ‘Aokosi ke fili ‘enau timi ma’a e paati.
Ka ne ‘ikai fuoloa mei he ‘initaviu ‘a Pulu mo e Kaniva kuo fanongonongo ‘e Pohiva kuo ‘i ai ha lisi ne fili’i ‘e ha komiti pea ko e lisi ia ‘o e kau kanititeiti ma’a e paati. Ko e kehe pe he lisi ‘a e Kele’a mo e lisi ko ‘eni ‘a e komiti he na’e ‘ikai kau ‘a Tupou ia ‘i he lisi ‘a e Kele’a ka e fakakau ia ‘e he Komiti Fili.
Na’e fakavave’i ‘e he fanognoongo ko ‘eni hano fehu’ia ai ‘e Pulu ‘a e falala’anga ‘o e ongo lisi ni ‘o ne pehe ko e ha e ‘uhinga ke fu’u vatatau ai ha ongo lisi ‘oku pehe ne tu’utau’ataina pe hona fokotu’utu’u.
Na’e taukave’i ‘e Tupou na’e toe fakakau hake pe ia ‘e he komiti fili ki he’enau lisi ke fakapuliki ‘aki ha hu’uhu’u ki he feinga pe ‘a Pohiva ke fakamafai’i ‘a e lisi ‘o e kau kanititeiti na’e fokotu’utu’u ‘e hono foha he lao, Tapueluelu pea ko e ‘etita foki ia ‘o e Kele’a, ka kuo te’eki tali ia ‘e he paati.
Na’e taukave ‘a Pulu ko e lisi koi a ‘a e komiti fili na’e fa’u ia ‘e Tapueluelu pea ‘oange kia Pohiva ke ne ‘oatu ki he komiti ke nau fakamafai’i.
Kuo toutou fai ha tali ‘a Dr ‘Ungatea Kata, sea ‘o e komiti fili, i he Kele'a ki he ngaahi fakaanga ‘a Pulu ‘i he mitia ka ne te’eki fakahalaki fakahangatonu 'e Kata ‘a e pehe e Pulu ne ‘oange ‘e Pohiva ha lisi kia kinautolu o ha kau kanititeiti o tala ange ke nau fili pe kau kanititeiti ko ia. Na’e pehe pe 'e Kata ia ko e fili ne nau fai ne tu’u tau’ataina pea ‘ikai kau ki ha tafa’aki.
Na’e faka’ikai’i foki ‘e Pohiva ‘i he’ene tohi kia Pulu ‘a e pehe ‘oku ne ‘fakatonu’ ki he ngaahi fakakaukau ‘a ‘ene ‘etita, Tapueluelu pea ne mavahe mei he tohi tu’utu’uni ‘a e paati, ka ne pehe pe 'e Pohiva ‘oku angamaheni pe ki he nusipepa Kele’a ke ne fili ha’ane lisi kanititeiti ki mu’a ‘i he ngaahi fili lahi.
Na’e fokotu’u ange foki ‘e Pulu kia Pohiva ‘e lelei ange ka nau ka kemipeini fakataha pe ‘a e kau memipa paati, ‘a kinautolu kau kanititeiti fili fo’ou mo e kau memipa kuo fakatooki pea tuku ki he kakai ke nau fili ‘a e timi ‘oku nau loto ke hu ki Fale Alea.
Ka ‘i he tohi tali ‘a Pohiva na’a ne pehe ‘e ia ‘oku ne manavasi’i ‘i he fokotu’u ‘a Pulu koe’uhi ‘e moveuveu ai e fili pea ‘ikai ma’u ‘a e ola ‘oku fiema’u ‘e he paati.
Na’e hu ‘a Pulu ki he Fale Alea ‘i he 2002 ‘i ha faingamalie ne ne pehe ka ne ‘ikai e poupou ‘a Pohiva ‘e ‘ikai ke ne lava.