Kuo haea mai ‘e he ‘Asosieisini ‘a e Kau Ngaue Fakapule’anga ‘a Tonga ‘i ha’ana fengaue’aki mo e Paati Temokalati a e ‘Otuanga’ofa ‘a Dr Rodney Harrison ko e taha ‘o e kau loea tu’ukimu’a ‘o Nu’u Sila ke ne faile ha hopo fo’ou ke fakafoki mai ‘a e pa’anga ‘Amelika ‘e $25 miliona tokoni ne foaki ki he Tongasat.
‘Oku mahu’inga tatau ‘a e pa’anga ‘Amelika ko ‘eni mo e pa’anga Tonga ‘e $90 miliona pea ko e pa’anga tokoni ia ‘a Siaina ki he pule’anga Tonga.
‘Oku kole ‘a e ongo talatalaaki ki he Fakamaau Lahi ke ne tu’utu’uni ko e totongi ko ia ‘o e silini ki he Tongasat mo Pilinisesi Pilolevu na’e ta’efakalao pea ke ne totongi fakafoki ‘a e pa’anga ko ia ki he pule’anga ‘o fakatatau ‘eni ki he lau ‘a e sekelitali ‘a e PSA ko Mele ‘Amanaki.
Ko e faka’iloa ‘uluaki ko e pule’anga Tonga, faka’iloa ua ‘a e ‘Ateni Seniale pea faka’iloa Tolu ‘a e Tongasat.
Ko e ‘uluaki pa’anga ne totongi mei he pa’anga tokoni ‘a Siaina ko ‘eni ne fai ia ‘i he 2008 hili pe hono totongi hake 'e Siaina 'a e 'uluaki konga 'o e pa'anga tokoni ni pea 'ave ai ki he Tongasat e pa’anga ofi he 22 miliona Tonga. Na’e totongi ia ‘e he pule’anga ‘o Dr Feleti Sevele.
Pehe ‘e Mele ‘Amanaki ‘oku ‘ikai kau ‘a e pa’anga ko ia ‘i he ‘eke ko ‘eni koe’uhi ‘oku to ia ki tu’a ‘i he ta’u ‘e nima ‘a ia ko e ta’u fakalao pe ia ‘e lava ke ‘eke’i ai ha totongi pa’anga pehee.
Ko e hu mai ‘eni ‘a e fo’i faka’ilo sivile ko ‘eni hili ia ha faka’ilo hia ‘e ua ne fai ia ‘e ‘Akilisi ‘a ia ne fai i he fakamaau’anga Polisi pea hoko atu mei ai ki he fakamaau’anga tangi. Na’a ne faka’ilo ai ‘a Pilinisesi Pilolevu, Palemia ‘a Tonga Looti Tu’ivakano, pea mo e minisita Lao ‘a Tonga, ‘onapolo Clive Edwards ki he kaiha’a mo e tali e koloa kaiha’a. Na’e ‘ikai tali ia ‘e he Fakamaau’anga Polisi ‘o ne pehe ‘i he tu’utuuni ko ia na’e ‘ikai ma’u ‘e Pohiva ha fakamo’oni fe’unga ke poupou’i’aki ‘ene ‘eke fakalao na’e fai.
Na’e tangi ‘a Pohiva pea ‘i he tala tu’utu’uni ‘a e fakamaau lahi ne ‘i ai ‘e ne fale’i ‘o pehe ‘oku ‘ikai fu’u mahino ‘a e ‘eke fakalao na’e fai ‘i he anga hono fakalea pea ne pehe oku mahino na’e ‘ikai ko ha loea ne ‘osi fakanofo na’a ne fa’u ‘a e fakamatala ‘eke na’e fai. Na’e pehe ai ‘e he Fakamaau Lahi ko hono ‘ai ke toe mahino ange ‘a e tali ‘a e Fakamaau’anga Lahi na’e ‘ikai ha keisi ia ke fai hano fakamaau’i. Na’e ‘ikai ai ke ne tali ‘a e tangi na’e fai.
Tokoni ‘a Siaina:
Fakatatau ki ha fakamatala tonu ‘a e pule’anga na’e pehe ai ne mokoi e kapineti ‘a ‘Ene ‘Afio ke tali ‘a e pa’anga ‘Amelika e 49 miliona mei Siaina pe pa’anga ‘e 90 miliona Tonga ki he fakalakalaka faka’ekonoika mo e fakatekinikale ‘i he ‘aho 6 ‘Aokosi 2008. Na’e toe tali ko e pa’anga ko ia ke totongi ia ki he pule’anga Tonga ‘i ha ongo totongi ‘o taki vaeua.
Ko e ‘uluaki totongi na’e fai ia ‘i he ‘aho 5 ‘o Sepitema, 2008 ( ko e totongi ‘eni na’e ‘ave ai ‘a e vaeua pe ofi he 22 miliona ki he Tongasat ‘a ia ‘oku pehe ‘e Mele ‘e ‘ikai lava ia ‘o ‘eke heni he kuo ‘osi hono ta’u 5 ‘o na). Ko e totongi hono ua na’e fai ia ‘i ‘Epeleli ‘aho 19, 2011.
Ka ‘i Novema ‘aho 16, 2010 na’e loto ai e pule’anga ‘o Dr Feleti Sevele ke ‘ave kakato pe ‘a e konga hono ua ‘o e paanga tokoni ki he Tongasat ‘o ‘ikai toe vauea hange ko ia ne fai ki he konga ‘uluaki ne totongi mai ‘e Siaina ‘i he 2008. Ka ‘i he konga hono ua ne alea ke to'o ai 'e he pule'anga ‘a e $11 miliona ki he tukuhau vahenga ko e mo’ua tukuhau ia ‘a e Tongasat.
Na’e pehe ‘e he Pule’anga ‘o Looti Tu’ivakano ko e minisita Pa’anga ‘o e ‘aho ko ia, Sunia Fili ‘a ia kuo ‘i he fa’ahi fakaanga ia ‘i he taimi ni, na’a ne fai ‘a hono totongi o e pa’anga ki he Tongasat pea kapau na’e ‘i ai ha’ane veiveiua ‘i hono ‘atamai mo e tu’unga fakalao ‘o e fokotu’u ne fai ‘e he pule’anga ki mu’a ‘o Sevele na’e totonu ke ne kumia e fale’i fakalao ‘a e Potungaue Lao ki mu’a pea ne toki totongi atu ‘a e pa’anga.
Na’e pehe ‘e Fili foki na’a ne fehu’ia e palemia fekau’aki mo hono totongi ‘o e silini ka na’e fakakata ange ‘a e palemia ‘o pehe – ke ne ‘ave na’a ta’o kinaua ‘i ha ‘umu. ……E toki hoko atu 'a e Kaniva ki hano fakaikiiki 'a e statement of claim pe fakaikiiki 'o e tohi 'eke 'oku fai e Dr Harrison 'a mui.