To tau 'a Liava'a 'i Hawai'i ko e fonua ne 'i ai 'ene lau 'o pehe 'oku malu ke ne nofo ai

Kuo fakamatala’i  ‘e he ngaahi kaungame’a ofi ‘o Siosiua Tu’iono Liava’a ko e polisi ki mu’a ‘i Nu’u Sila ni ka ne fana’i he uike ni ‘i Hawaii ko e tangata anga faka’apa’apa, ‘ofa, tokanga mo malu’i hono sino.

Na’e pekia ‘a Liava’a ‘a ia na’e fanau’i i Tonga ‘i ha falemahaki ‘i Honolulu hili ia ha fana me’afana.

Kuo ha ‘a Samuela Mataele 18 ‘i he fakamaauanga ‘aneafi pea kuo ta tikite ia ki he fakapo pea na’e pau ai ke ne toe ‘asi he fakamaau’anga he pongipongi ni.

Kuo te’eki ha fakaikiikiki he tupunga ‘o e pekia ni ka kuo fakaha ‘e he ongongo mei Honolulu ko e tokotaha ne ne fakahoko a e fana ‘oku ‘i ai hono mahaki faka’atamai.

Na’e pehe ‘e Liava’a ki hono ngaahi kaungame’a ‘oku ne tui ‘oku malu ange ‘a Hawaii kiate ia ke nofo ai.

Ko e tangata mohufaiva ‘a Liava’a. Na’e kau ‘i hono teke ke hoko ‘a Tonga ko ha pule’anga ‘e fakalele fakatemokalati, lele ‘ene ngaahi pisinisi ‘i Sene pea mo ‘Aokalani pea na’a ne mali mo e taha ‘o e kau pilinisesi Tonga, Mele Siu'ilikutapu  pea ‘i ai ‘ene konga mo e taha.

Na’e tu’uta mai ‘a Liava’a ‘a ia kuo toki hoko ni hono ta’u 66 pea ne toki mate, ki ‘Aokalani ni i he 2003 mei ‘Aositelelia pea na’e ‘i ai foki ene konga mo Pilinisesi Pilolevu ko e ‘alo fefine o e tu’i.

Ko e taimi ko e na’e fua lipooti ai ‘e he mitia Tonga ‘a ‘ene konga ko ‘eni mo e ta’ahine ne hoko e niusi ko ia ke ne vaeua e komiuniti Tonga ‘o hoko ai ha taulau lahi faka’ulia.

Ko e taimi ko ‘eni na’e ‘alu holo pe ‘a Liava’a mo ‘ene potikaati ‘i Nu’u Sila ni ‘o ne pehe oku ne tokanga ki he’ene mo’ui hili ia hano faka’ilo ange ‘e ha ma'u'anga tala 'i Nu'u Sila ni 'oku siofi ia ‘e ha timi makehe mei he kau polisi Nu'u Sila mo 'Aositelelia.

 ‘I he 2006 na’e fakapa’anga ai ‘e Nu’u Sila mo ‘Aositelelia ha komiti ‘a Tonga ke fakahoko hano savea’i ‘a e kakai Tonga ‘i Tonga mo muli pe oku nau loto ko a ke liliu ‘a Tonga ke pule’i fakatemokalati pe ‘ikai.

Na’e taaimu’a ‘a Liava’a ‘i hono fokotu’utu’u ‘o e ngaahi polokalama mo e feitu’u ki he komiti ni i he'enau tu’uta mai ki Nu’u Sila ni ‘a ia na’e taki mai ‘e hono tokoua he fono ki mu’a ka ko e Pilinisi Tu’ipelehake, tuonga’ane ‘o Pilinisesi Mele Siu’ilkutapu.

Na’e pekia ‘a e Tu’ipelehake ko ‘eni ‘i ha fakatu’utamaki ‘i ‘Amelika he 2006.

Na’e fakaha ‘e Liava’a, ‘a ia ne ne ‘osi fakafofonga’i foki ‘a Nu’u Sila ni ‘i he ‘akapulu liiki ‘i he 1975 ‘oku ‘i ai ha’ane palani ki ha poloseki lau Miliona ‘a ia te ne alea’i mo e pule’anga Solomone ke teke ‘a e Pule’anga ‘Amelika ke nau fakapaanga ‘a e poloseki ni ‘a ia ne taumu’a ke fai hano fakama’a e ngaahi ‘one mo e pomu pehe ki he ngaahi vakangoto ‘oku kei veve’aki e ‘Otu Solomone hili e tau lahi hono ua o a’u mai ki he ‘aho ni.

Pehe ‘e Liava’a ko e ngaahi me’a ko ‘eni ‘oku fakatu’utamaki ki he mo’ui ‘a e kakai ‘o Solomone pea ‘oku ‘i ai ‘a e fatongia ‘o e ngaahi fonua hange ko ‘Amelika na’e kau he tau ke fai ha mea ki ai.

Na’a ne iku puna ki Solomone ke alea’i ‘e ne palani ko ‘eni  ‘i he 2010.

Na’a ne nofo ai ‘i he tokotaha Tonga mei Nu’u Sila ko Tahifisi Vehikite ‘a ia na’e lolotonga ngaue ia ai ko e pule ‘i he kautaha Kramer Group (Solomon Islands) ‘a ia oku ui he taimi ni ko e  Kramer Ausenco (Solomon Islands) Ltd.

 Na’e fakaha ‘e Vehikite ki he Ongooongo ‘ae Kaniva na’a ne faa tuku ‘a Liava’a ki he ‘ofisi ‘o e Komisiona Polisi ‘a  Solomone he taimi ko ia ‘a ia ko e tangata polisi mei Nu’u Sila.

Pehe ‘e Vehikite na’e fu’u ofi e tangata ni mo Liava’a pea ‘i he’ene tui mahalo ne na ‘i he polisi fakataha.

Pehe ‘e Vehikite ne fakaha ange ki ai ‘e Josh ko ‘ene feinga ki he komisiona polisi ki hano faingamalie  ke talanoa ai moe kau taki’ o Solomone.

Na’e pehe ‘e Tevita Latapu ‘a ia na’e lahi nofo pe ‘a Josh ai pea ne toki folau atu ki Hawaii ‘i he 2013 ko e konga e folau ‘a Josh ki Hawaii ko e sio na’a ‘i ai ha faingamalie ke fakatokanga’i ‘a e poloseki ni.

Na’e pehe ‘e Latapu ko e tangata ‘a Josh ‘e ‘ikai pe fo’i ia.

Ko ‘ene ‘alu ki Hawaii ke fakasio ha faingamalie ki ai mo hono hoa Victoria ka ki he’ene ‘ilo na’e kau ‘a e poloseki ki Solomone he’ene ‘asenita.

Na’e toe fakaha foki ‘e Latapu ‘a e pehe ‘e Josh ‘oku ‘ikai ke ne ongo’i oku malu ‘a ‘Aositelelia mo ‘Amelika kiate ia.

Na’a ne pehe na’e pehe ‘e Liava’a ‘oku malu ange ‘a Nu’u Sila kiate ia ‘i ‘Aositelelia pea ko Hawaii ‘a e malu taha kiate ia ‘o ka ‘alu ki ‘Amelika, ko Latapu.

Na’a ne fu’u ‘ohovale he fanongo kuo ne mate o hange ‘oku fakalanga manatu ko e lau ia ‘a Latapu ‘a ia ne ne mafana ‘i he’ene fakamatala ki he Kaniva.

Ko e tangata anga’ofa mo faka’apa’apa pea ‘oku ou kei fiu ‘a feinga ke mahino kiate au ko e ha ko a e ‘uhinga ne si’i mate fakamamahi pe ai, ko e tanaki ia ‘a Latapu.

Lolotonga ‘oku ‘i hono ta’u 60 tupu ‘a Josh ko e tangata na’e ‘ikai tuku e tokanga ki he me’a ko e fakamalohi sino ke fiti. Na’a ne anga’aki hono fakahinohino ki hono ngaahi kaungame’a e ngaahi founga ki hono malu’i kinautolu ‘aki a e ngaahi tekitiki fesi mo malu’i naa ne pehe ne ne ako ‘i he’ene kei polisi. 

Nae pehe ‘e Sosefo Holani na’e ‘alu ange ma’u pe ‘a Josh ‘o na fakamalohisino mo hikihiki papela ‘i he’ene me’a hiki pea ko e hiki ‘a e tangata ni ‘oku tui’i  kotoa pe me’ahiki ia ‘a ia ‘oku a’u ki he kilokalami ‘e 100 ‘oku kei teke'i pe 'e he tangta. Na'a ne kei lava lelei pe fakamalohisino teke fo'ohifo e nima 'o a'u ki he'ene lava pe 'a e teke nima taha.  Ko e tangata fefeka mo’oni, ko e lau ia ‘a Sefo.

Na’e pehe ‘e Sefo na’a ne fu’u ‘ohovale ‘i he’ene fanongo ki he pekia ‘a Liava’a koe’uhi ko e tangata na’e fiti faka’atamai mo e fakasino.

Na’a ku lotu pe ma’a hono laumalie he taimi na’a ku fanongo ai kuo ne mate koe lau ia ‘a Holani.

Na’e mali ‘a Liava’a mo Leavai Nancy Wolfgram ‘i he 1971 hili ia ‘a hono fakamalohi’i ke vete’i ia mei he’ene mali mo Pilinisesi Mele Siu’ilikutapu.

 ‘I he 1986 na’a na tuuta ai i Tonga ke kamata ‘a hono to mo fakamaketi’i ‘o e hina ke uta ki Siapani.

Fakatatau kia Liava’a na’e ‘ikai fiefie tokanga mai ‘a e pule’anga ki he’ena pisinisi ka nau tokoni’i fakapa’anga ‘e kinautolu ‘a Pilinisi Mailefihi ko e toe tuonga’ane ia o Pilinisesi Siu’ilikutapu ke fokotu’u e pinisi to hina tatau.

Na’e iku ‘o mo’ui ‘a e pisinisi ‘a Mailtefihi ‘o iku ‘ikai ha toe fili ka ko e foki mai ai ‘a Josh mo hono hoa ki Nu’u Sila mo e hala’ata’ata pea ne na iku vete ai pe.

 ‘I he taimi ko ‘eni na’e lipooti ai ‘e he NZ Herald e lau ‘a Josh ko ‘eni: Na’a ne pehe na’e tali pe pule’anga ke nau sio ‘e mo’ui ‘a e hina pea nau ‘oange ‘enautolu e Taha Miliona ki ha pilinisi mo e kau ‘ofisa ngaue fakapule’anga ma’olunga ke nau fakalele ‘enau kautaha uta hina.

Na’e mo’ui ‘aupito ‘a e to hina he taimi ko ‘eni pea ko e fua taimi ke fakatokanga’i hono fakatau kesi pe ‘e he kau fakatau hina ia ‘enau me’alele ‘i he taimi toli.

Na’e tui ‘a Liava’a ‘oku totonu ke totongi huhu’i ia ‘e he pule’anga Tonga tuunga he kuo ne tokoni lahi ki hono langa hake ekonomika ‘a e fonua hono fuofua ‘oatu ‘o e hina ki Tonga.

Hili ha’ane tohi ki he kau ma’u mafai ‘a Tonga kau ki he’ene ‘eke huhu’i ne fetu’utaki mai kinautolu ki he va’a malu’i fakatipilometika ‘a Nu’u Sila ni ‘o fakaha ‘enau manavasi’i ‘oku fakakaukau ‘a Liava’a ke fakapoongi ‘a Taufa’ahau Tupou IV ‘i ha’ane ‘alu hake ki Sene ki he ‘Olimipiki ‘o e 2000.

Ka ne na toki fakataha ki mui ai mo e Komanita Polisi ‘a Tonga he taimi ko ia Sinilau Kolokihakaufisi pea fakaha ai pe ‘e he kau ma’u mafai ‘a Tonga ‘e ‘ikai fai ‘e Josh ia ha mea ki he tu’i.

HIli hono pavaki e pekia ‘a Josh kuo hu hake e kainga Tonga tokolahi ki he Feisipuka ‘o fakaha ‘a ‘enau fakamalo lahi kiate ‘i he’ene ngaahi tokoni ki honau famili ‘i he ngaahi me’a faka’imikuleisini mo e pisinisi ka ko e lahi taha he nae taaimu’a ‘a Tu’iono hono teke e Pule’anga Leipa a Nu’u Sila he ‘aho ko ia taimi eni e taki ‘a David Lange ke faka’ata ke omi ta’e visa e kakai mei he otu otu Pasifiki ki Nu’u Sila ni he 1986.

Na’e tali foki ‘eni pe ne haea ai ‘e Liava’a mo ha ni’ihi ha vakapuna pea tala fanongonongo ‘i Tonga ko ia pe ‘oku ‘i ai ha’ane paasipooti mo ha’ane fea pea heka ki he vaka ‘o ha’u ki Nu’u Sila ni ikai ha toe fiema’u ke ‘ai visa.

Na’e tokolahi e kau Tonga ne ‘aukolo mai ki Nu’u Sila ni he faingamalie ko ‘eni pea ko e tokolahi taha ai kuo nau nofo fonua mo sitiseni  mo ‘eau fanau mo e makapuna ‘i Nu’u Sila ni  

Na’e fakamalo’iai ‘e ha tangata ‘e taha ‘a Liava’a ‘i he peesi Feisipuka ‘a e Kaniva ‘o ne pehe malo ‘ene ‘ofa kuo ne lavemonu ai mo ‘ene fanau mo hono makapuna ‘o hoko ko e kau tangata’i fonua ‘o Nu’u Sila ni. Na’a ne pehe foki na’a ne mo’utafu’ua he’ene fanongo kuo ne malolo ka ko ia mo hono famili ‘oku nau kei moua pe ki ai.

Na’e fakalele ‘e Liava’a ‘a e ngaahi pisinisi lahi ‘i Nu’u Sila kau ai ‘ene kautaha sekiuliti, ko e naiti kalapu, ko e kautaha fakafofonga folau pehe ki heene hu mai e me’akai Tonga ke fakatau atu ki he kainga Tonga ‘i Nu’u Sila ni he 80tupu.