Kuo toe foki hake ki Vava’u ‘a ‘Ipeni ‘Alamoni Siale, 71, ke fakapuepue ‘i he lova ko ‘eni ki Fale Alea ‘oku ‘amanaki veipa ai ‘a e kau politiki Tonga ‘i Novema.
Kuo toki foaki ni ha’ane paasipooti Tonga pea ‘e lava ai ke kau he kanititeiti fili ki Fale Alea hili ‘eni ‘a hono kapusi ia ke foki ki ‘Amelika ‘i he 1987 ‘osi ‘ene ikuna ‘a e fili fakafofonga Fale Alea ‘a Vava’u ‘i he ta’u ko ia.
Ko hono tongia ‘eni ‘e Siale ‘i he fili ‘o e ta’u 1987 ‘a e fakafofonga fuoloa ‘o Vava’u ki Fale Alea ko Loea Masao Paasi.
Na’e iku launga’i ai ‘e Masao ‘a Siale ‘i hono ilo oku ne paasipooti ‘Amelika. ‘Oku tapu i he lao ‘a Tonga ke fakafofonga Fale Alea ha taha ko ha muli pe Tonga osi liliu kakai muli.
Taimi ko ‘eni ko ‘ene liliu kakai muli pe ha Tonga ko ‘ene mole ia ‘ene tangata’i fonua Tonga ka ne toki liliu ‘a e lao ko ‘eni ‘i he 2010 ‘o lava ke toe liliu kakai Tonga ha taha ne ‘osi liliu kakai muli.
Ne tu’utu’uni fakalao ai ke fakata’e’aonga’i e hoko ‘a Siale ko e Fakafofonga Fale Alea ma’a Vava’u pea fakafoki fakapule’anga ai pe ki ‘Amelika.
‘Oku kau ‘a Siale, ‘a ia ko ‘ene ha’u mei Ta’anea, Vava’u ‘i he ni’ihi tokosi’i he hisitolia ‘o Tonga ne nau faka’ilo ‘a e pule’anga ‘i he ngaahi me’a fakapa’anga ‘a e fonua.
Na’e ‘i ai ‘a ‘ene nusipepa ko e Fetu’u ‘Esiafi na’e fakalele ‘o taumu’a ke faka’ilo ki he kakai ‘o e fonua ‘a e ngaahi kaveinga ‘oku ne fakalea ‘o pehe ‘ko e lulutava a e kau taki’.
Na’e lele e nusipepa ko ‘eni ‘i Vava’u ‘i he valungofulu tupu.
Na’e faiako ‘a Siale ‘i Tonga pea toe fokotu’u ‘ene pisinisi ‘o lele ‘i Nuku’alofa ‘i he valungofulu tupu. Na’a ne ‘osi ngaue fakapule’anga foki ‘o ne ngaue ai ‘i he ‘ofisi palasi i Nuku’alofa.
‘Oku ‘ikai lau ki heni ‘ene ngaahi ako mo fakalele pisinisi ‘i ‘Amelika ‘a ia kuo ne ‘osi penisoni mei ai.
Kuo fili ia ‘e he Paati Temokalati ‘a e ‘Otu Anga’ofa ‘oku kau taki ai ‘a ‘Akilisi Pohiva ke ne fakafofonga’i e paati ‘o fili ia mei Vava’u 16.
Kaekehe ‘i ha talanoa tonu ‘a Siale mo e Kaniva he uike kuo ‘osi ‘o fakafou ‘i ha fe’imeili’aki faka’initaneti na’a ne fakaha ‘ene fiefia ke toe foki mai mei ‘Amelika ‘o tokoni ‘i he ngaahi me’a fakapolitikale ‘a Tonga.
“Ko e talu ‘eku mavahe atu ki Amelika he 1968 pea lava moe toe fe’alu’aki ai pea mo foki mai ki Tonga ni he 1986 pea mo ‘eku ta’efiemalie ki he ngaahi fakamatala fakapa’anga ‘o e ngaahi ta’u ko ia ‘a e ngauehala’aki he’e kau taki ‘o hotau ki’i pule’anga ‘a e me’a koe public fund ne ‘omi mei tu’apule’anga ke tokoni’i ‘aki e kakai ‘o e fonua pe koe langa hake’aki fakalakalaka ‘o e fonua ki ha tu’unga ‘oku toe fakafiemalie ange ki he nofo ‘a e sosaieti, mo e ngaahi kolo ‘o hotau ngaahi ‘otu motu. Ko e kamata’anga ia ‘eku feinga keu tohoaki’i mai ‘atamai mo e loto kakai fonua ki he pule’anga fakatemokalati he koe fonua ‘oku nau kei mohe pe kakai,” ko e lau ia ‘a Siale ki he Kaniva.
“Pea ‘i he’eku vakai ki he kakai fonua neu kamata ai mo ‘Akilisi mo ’emau kau tama pe Kele’a ‘i Tonga kau lele ki Vava’u lele mai mei ai ‘a e Fetu’u’esiafi ko ‘eku ki’i nusipepa ia ne manakoa’i ko e fuhu ‘a Topai mo Favai pea ‘i heeku vakai ki he ‘osi ma’u pe ’emau ngaahi nusipepa hono fakatau he kakai pea ‘ohovale moe kau tama ‘i Tonga he Kele’a ‘o nau fakamo’oni’i ai ‘eku lau ki he hungry hotau kakai ki ha information fekau’aki moe lulutava ko eni kau taki hotau ki’i pule’anga ‘o a’u mai ki he ‘aho ni ‘oku te’eki pe ke ‘osi ‘enau lulu tava ‘o e kakai kuo nau ‘alu hake koe kau fetongi moe kei lulutava ai pe kuo ‘ikai ha toe ‘ulu tava ‘e toe fua mai. hahaha
“Kaekehe, neu ikuna foki he fili falealea ‘o e 1987 mei Vava’u kae to ‘a Masao Paasi pea ‘i he ‘ikai kenau tali keu hu ki fale alea kuonau launga’i ai ki’i motu’a ni koe Amelika au ia ‘oku ‘ikai ko ha Tonga au ia. Pea ‘i he ‘aho ko ia ne ‘afio mai ‘a e Tama Tu’i Tupou IV pea moe Tu’i Pelehake hono fkmau’i au he fktaha tokoni pea koe kapineti ‘a e Tu’i koe ‘osi hono tala tu’utu’u ni koe ‘aho pe tahanima teu nofo ai ‘i Tonga pea u mavahe.
“Koe kilikilia atu ‘Akau’ola moe kau taki ko ia pule’anga he’e ku makape hake ‘aku fakataputapu atu ki he’ene ‘Afio mo e Tu’i Pelehake malo ma’u koloa ‘e ho’o ‘Afio teu lele aa ki’i motu’a tu’a ni ki ‘Amelika ‘o tali mei ai ki ha’o folofola ka ko eni kapau koe finangalo eni ‘o e ‘Otua ke fkhoko me’a neu lele mai ai kuopau ke hoko ia pea he’ikai ha to’a kene toe le’eia. Tu’a’ofa atu Ipeni Siale.
“Kaekehe, koe ta’u eni ‘e 27 tupu ‘eku talitali mei ‘amelika ki ha ‘aho pehe ni keu toe foki mai ai koe Tonga au ke fakahoko me’a ne tonu keu hu mo ia ki Falealea he 1987 he ‘osi hono fili au he kakai ‘o Vava’u pea neongo ‘enau fehalaaki lahi hotau kau taki pule’anga taimi ko ia ta’efklao ‘enau tuku au ki tu’a ka na’u tali pe fo’i pulu ko ia. Ko fe’ia leva kakai ne nau loto tangia he ‘aho ko ia ke tuli mai au ha’anau kalokalo’ulu atu mei fa’itoka he sio mai ko Ipeni Siale eni toe foki atu.
“Pea ko ‘eku mission ia ki he masiva pe ‘oku ‘ikai keu toe ha’u au ki hotau ki’i pule’anga keu toe ngaue ki ha kakai kehe ka koe hakeaki’i ‘o e masiva he koe masiva au koe tangata tatau pe eni masiva he 1987 kou kei masiva ai pe ka koe me’a ‘i hoku fo’i ‘atamai moe me’a ‘oku ‘i hoku loto ‘a e ‘ofa ki he Tonga kotoa he ‘otu motu anga’ofa ‘e ‘ikai ha toe koloa mahu’inga he mamani tene fktataua ‘a e ‘ofa mo’oni moe fie tokoni’i hotau kakai ki ha tu’unga ‘oku toe fkfiemalieange ki he kaha’u mo honau ng. famili.
“Faka’apa’apa atu moe fakamalo loto hounga’ia atu ki’i motu’a tu’a ni ki he ngaue ma’ongo’onga ‘oku mou fkhoko mai mei he Kiwi land ki hono feed back mai media mo hotau kakai ‘i mamani lahi kenau ‘ilo ‘a e mo’oni pea afe mei he kovi koe me’a pe ia te tau fiefia ai ‘o lauikuonga pea ta’engata neongo ‘oku ‘ikai ketau haohaoa. Ka ko ‘etau manga pe ki he Taki hotau pule’anga pea tau mahino’i koe kau sevaniti kitautolu ‘a e kakai period. Service ki he kakai ‘o e fonua fiema’u fo’i liliu ko ia ke hoko he ta’u ‘e fa ko eni tau hanganaki atu ki ai”.