Puli vaka Maleisia: Ko e tala fakamuimui taha

Ko e tala fakamuimui taha ki he misiteli ʻo e folau MH370 ʻa e ʻEa Maleisiá

mo Tevita Katoa

Naʻe mavahe atu ʻa e vakapuna Maleisiá ni mei Kuala Lumupā ʻi he ʻaho 8 Maʻasi, 2014, ʻi he taimi 4:40 efiafi pe toe miniti ʻe 20 ia ki he 1 efiafi, taimi ʻa Maleisiá. Ko e folaú naʻe palani ia ke fakataumuʻa ki Beijing, kolomuʻa ʻo Lepapilika Siainá. Naʻe folau ʻi he vaká ni ha kau pāsese ʻe toko 227 mo e kau ngāue ʻa e vakapuná ʻe toko 12.  Fakafuofua ki he taimi 1:21 efiafi, taimi ʻa Maleisiá, ʻoku lolotonga folaua ʻe he vakapuná ni ʻo feʻunga tonu mo e fakatonga ʻo e Tahi Siainá.

Kapiteni –

Naʻe kapiteni ʻi he folaú ni ʻa Kapiteni Zaharie Ahmad Shah, taʻu 53. Ko e talu meí he 1981 ʻa e fakakaungtāmaki ʻa  Zaharie ʻi he kautaha vakapuna ʻea Maleisiá pea ko e houa ʻe 18,000 (tahamano valuafe) kuó ne fai folau aí. Kuo ʻi ai foki mo ha misini faifolau ʻi hono ʻapí, ʻa ia ʻoku ne tala ʻa e natula mo e anga ʻo e teuteu mo e palani ʻo e faifolaú (flight simulator). ʻOku ʻi ai ʻene fānau ʻe toko tolu mo e mokopuna ʻe taha.

Tokoni Pailate

Ko e tokoni pailaté ko e talavou taʻu 27 ko Fariq Abdul Hamid. Naʻe kamata ngāue ia maʻae ʻEa Maleisiá ʻi he 2007 pea kuó ne kaungā faifolau eni ʻi he houa ʻe 2,700 (uaafe fitungeau). Ko e foha ʻo e kau maʻolunga ʻo e puleʻangá ʻi he siteiti Selangor. Naʻe tukuakiʻi ʻi he 2011 ki haʻane maumauʻi ʻa e tuʻutuʻuni maluʻí ʻi heʻene fakahū ki loki fakaʻuli ha ongo fefine Saute ʻAfilika, ka ʻoku taku ʻe hono fāmilí mo e mahení ko ha tangata tōʻonga fakalotu pea tokanga moʻoni ki heʻene ngāué.

Kei Pulia pē

Ko e ʻosi eni ʻa e ʻaho ʻe 10 meí he taimi naʻe fai ai ʻa e fetuʻutaki fakaʻosi mo e ʻEa Maleisiá, ʻi heʻene folau fika 370.

ʻOku pehē ʻe he kau ʻofisialé ko e vakapuná naʻe fai hono liliu hono halanga folaú ke ne taliu ʻo puna fakatonga pe fakatokelau mei hono ʻalunga fakamuimui taha ko ia meí he taimi ne fai ai e fetuʻutaki fakaʻosi mo iá.

Ngaahi ʻekuasi kuo fokotuʻu ke ne solova e misiteli ʻo e folaú ni 

ʻOku ʻikai mamohe ʻa e kau fakatotoló ʻi he fokotuʻu ha faʻahinga ʻekuasi te ne lava ʻo ʻomi ha moʻoni ofiofi ki he misiteli ko ia kuo hoko ki he folau 370 ʻa e ʻEa Maleisiá pea kuo fokotuʻunga ʻa e ngaahi fakamatala mo e fakafuofua kehekehe ki he folau ko ʻeni kuo hoko ko e misiteli ʻene puliá.

Ka ʻoku kei tuʻi taʻetali ʻa e ngaahi tefitoʻi fehuʻí. 

Kau fakataha ʻa e ngaahi fonua ʻe uofulu tupu 

Kuo ngāue fakataha ʻeni ha ngaagi fonua ʻe uofulu mā ono ken au fetokoniʻaki ʻi hono feingaʻi ke solova ʻo e misiteli ko ʻeni kuo hokó ʻo fakatatau ki he fakamatala kuo tuku mai mei he CNN mo e BBC.

Kuo pehē meí he minisitā fefonongaʻakí ʻa Maleisiá kuo kamata ke fakahoko ʻa e fekumi ʻa ia ʻokú ne kapui ʻa e ngaahi feituʻu ktoa pē ʻoku ala mahaloʻi ʻoku ʻi ai haʻane fekauʻaki mo e alanga folau ko eno ʻo e ʻEa Maleisiá ʻi he folau MH370. 

ʻOku ʻi fē ʻa e tūkunga ʻa e toho mape ʻa e kau fakatotoló ʻi he taimí ni? –

Ko e meʻa pē ʻoku mahino ʻi he taimi ní ʻoku lolotonga tatalalao ʻa e mape ʻa e kau fakatotoló ʻo ʻikai fakapatonu ki ha feituʻu pau ka ʻoku ne ʻufuʻufi ha fuʻu manafa ʻi funga fonua pea mo ʻōseni ʻo taumuʻa ki ha faʻahinga fakaʻilonga ʻe mau ke makatuʻunga mei ai hano tohi ʻo ha palani fakapatonu ʻo e folau ko ʻeni kuo misiteli ʻene puliá.

Kuo fakahā fakapatonu mei Pākisitani mo ʻInitia ʻa e mahino ne ʻikai foua ʻe he MH370 ʻa hona ongo soné, ʻa ia ʻoku ʻuhinga ia ke manifi ange ai ʻa e fakakaukau ki ha ngāue fakatautoitoi ne fai ki he folaú ni ʻo fakatatau ki he ongoongo ʻa e CNN.

Meí he ongoongo ʻa e The New Zealand Hearld, ʻoku nau ʻohake ʻa e taha ʻo e ngaahi fifili ko ia – pē – ne ngalingali ne kolosi e MH370 ʻi he konga fonua ʻo e Talipani?

Ko ia kuo fokotuʻu leva ai ha teoli (theory) ʻa e kau fakatotoló ke fakatotoloʻi pe naʻe ngali ke kolosi ʻa e MH370 ʻi he potu fonua ʻoku puleʻi ʻe Talipani. Kuo kole ai ʻe he kau maʻu mafai Maleisiá ha ngofua fakatipilōmetika ke fai ʻaki ha fakatotolo ki he fakakaukau ko iá, ʻa ia foki ko e kauʻāfonua ʻo ʻAfukānisitani mo e Tokelau hihifo ʻo Pākisitaní ʻa e feituʻu ʻoku puleʻi ʻe he Talipani.

Kuo hoko foki e fakakaukau ko iá ke hū atu ai e kau polisi Maleisiá ʻo siviʻi e misini faifolau ko ia ʻi he ʻapi ʻo e Kapitení.  

ʻOku ʻi ai e tui ʻa e kautaha vakapuná ko e ngaahi lea fakaʻosi ko ē naʻe maʻu ʻe kinautolu ko ē naʻa nau tokangaʻi e folaú mei funga fonuá ko e fakahoko mai ʻe he tokoni pailaté – “All right, good night”. Ka ʻoku pehē ʻe he pule lahi ko ia ʻo e Kautaha Vakapuna Maleisiá, Ahmad Jauhari Yahya, ʻoku ʻikai fuʻu mahino pe ko e ngaahi lea fakaʻosi ne maʻú ko e fai mai meí he loki fakaʻulí pe ʻikai, pe naʻe kimuʻa pe ʻi he ʻosi hono tamateʻi meʻa ngāue faifolau ʻa e vakapuná.  

ʻI he taimi tatau, ʻoku ʻahia takai ʻe he kau fakatotoló ʻo filihi e meʻa kotoa ʻo nau mafola mei he Tokelau mei he kauʻāfonua ʻo Kazakhstan mo Turkmenistan ʻo mafola ai ki he fakatokelau ʻo Tailení pea mei he tafaʻaki fakatongá ʻoku nau mafola mei ʻInitonēsia ki he Tahi ʻInitiá ʻo tokangaʻi ia ʻe ʻAositelēlia.

Ko e hā ʻa e tefitoʻi taumuʻa ʻo e fakatotolo ʻoku faí?

Kuo fakahā ʻe he Palēmia ʻo Maleisiá ko ʻenau tefitoʻi kaveingá ko hono kumi ʻo e vakapuná pea ʻoku ʻikai ha toe fakamatala ʻe taha ʻe ngali ʻaonga te nau toe tauhi neongo ko e niʻihi ʻo e ngaahi fakamatalá ʻe tauhi ia kae ʻoua kuo fakapapauʻi ʻe he timi fakatotolo fakavahaʻapuleʻangá.

ʻOku kei tuʻu e fatongiá ni ko ha pole fakatipilōmetika, fakatekinikale mo e taukei fakaʻuhinga. Pea ʻoku ʻi ai ʻa ʻene tuʻu fakaloto lahi ʻa e ola kuo aʻu ki á ʻi he kiʻi vaaʻi taimi nounou ko ʻeni kuo fai ai ʻa e fekumí ni.

Ngali ne matuʻaki liliu pē halanga folau ʻo e vaká?

Ko e mahalo ko ia ne ngali liliu e taumuʻa folau ia ʻa e vakapuná ki ha feituʻu kehe ʻoku haʻu ʻi he taimí ni ke fakahuʻufa taha ki he pailaté hili ia hono vakaiʻi e lau ko ia ʻo fekauʻaki mo ha ongo pāsese mo ha paasipooti loi ne maʻú. Ne mahino foki mei he fakatotoló naʻe ʻikai ha fekauʻaki ia ʻa e paasipooti loí mo ha fa;ahinga ngāue fakamataki he ne mahino ia ko e ongo tama koi á ko ha feinga ia ke kumi ha moʻui ʻi ʻIulope.

Koi a ʻoku tuʻu taha leva ai ʻa e pailaté ʻo ngali koi a pē ʻi heʻene tuʻu he taimi ní te ne lava ke liliu e taumuʻa folau ʻa e vakapuná. Kaneongo ia ʻoku kei fai hano tānaki ʻo ha ngaahi fakamatala mei he ngaahi feituʻu kehekehe ke kumi mei ai ki ha hisitōlia ʻo ha taha ne ngali te teuʻi hono puipuituʻá ko ha pailate, hangē ko e lave ʻa e ʻInisipēkita Pule polisi Maleisiá Khalid Abu Bakar.

ʻOku fai foki mo hono fakatotoloʻi ʻo ha faʻahiga taha pē ne fai ha fetuʻutaki mo e vakapuná kimuʻa pea folaú.

Kae kehe ne mahino foki mei he ʻata mei he meʻa faitā maluʻi ʻi he taimi hū ki lotó naʻe ʻosi fai pē hono vakaiʻi fakatoulōua ʻo e ongo pailaté ʻi he malaʻe vakapuna Kuala Lumupua.

Ngaahi mōmeniti mahuʻinga ʻo e folaú

Naʻe pehē meí he kau maʻu mafia ko e pōpoaki fakamuimui taha ne maʻu meí he vakapun naʻe fai mei ia he 1:07am ka ʻoku ʻikai ken au fakapapauʻi ʻa e taimi pau ne tamateʻi ai e meʻa fetuʻutakí koeʻuhí he naʻe toe hū mai ha toe foʻi fetuʻutaki ia ʻi he taimi 1:37am. Ngali ko e taha ia mei loki fakaʻuli ʻoku fai e tui koe  tokoni pailaté ia, ʻa ia ne maʻu ia ʻe he kau tauhi folau ʻi funga fonuá ʻi he 1:19am ia, ko haʻane pōpoaki mai ʻoku lelei pē meʻa kotoa pea ke mou poʻuli ā – “All right, good night”. Pea ne tamateʻi leva ʻa e meʻa fetuʻutakí ʻi he 1:21am pea ne motuhia kotoa leva talu mei he taimi ko iá ha toe fetuʻutaki mo e vakapuná ʻo fajafuofua ki he 1:30am ia, ka e toki motuhia mei he meʻa fakatokanga ia ʻa e sōtiá ʻa ʻenai ʻilo ki he halanga ʻo e vakapuná ʻi he 2:15am. Ne hili mei ai ha houa ʻe 7 ne toe maʻu ai ha fetuʻutaki ʻoku ʻiloa he fai folau vakapuná ko e “handshake” mo e vakapuná, ko ha faʻahinga fetuʻutaki fakasatelaite pē ia ʻa ia ne maʻu ʻi he 8:15am pea ko e fakamuimui taha ia ʻo ha meʻa ne ʻilo fekauʻaki mo e vakapuna ʻEa Maleisia mo ene folau fika MH370.  

Ko etoko lahi taha ʻo e kau pasesé ko e kau Siaina, pea kau ki aim o ha kau ʻAositelēlia mo ha ongo Nuʻusilá ni.

Kuo tuku atu ai mei ʻAositelēlia ha vakapuna P-3C Orion, tuku mai mei Falanisē ʻenau kau mataotao ne nau fakahoko e fakatotolo koi a ki he fepaki ko ia ʻa e ʻEa Falanisēé ʻi he 2009.

Kuo aʻu ʻeni ki he ngaagi vaka tahi ʻe 40 mo e vakapuna ʻe 34 mei he ngaaho fonua kehekehe ʻe 9 kuo nau kau ki he fakatotolo ʻoku faí ʻo nau hakule ʻa e potu tahi Vietinemí mo Maleisia.

Ka ʻoku ʻi fē ʻa e vakapuná?

Neongo kuo maʻu mei he satelaité mo e meʻa muimui-folau (radar) ʻo e fepunaʻaki ʻa e vakapuná ha ngaahi fakamatala ka ʻoku teʻeki feʻunga ke fatu fakapatonu mei ai ha tuʻutuʻuni pau ki he ʻalunga ʻo e vakapuná. Pea ʻoku fakaʻauliliki ʻe he kau fakatotoló ha ongo feituʻu ʻe ua ʻ he taimí ni ʻa ē ʻoku fai hono mahaloʻi ngalingali ʻoku tō pe fepaki ai e vakapuná, ʻa ia ko e ngaahi lauua fakatokelau ʻo e kauʻāfonua ʻo Kazakhstan mo Turkmenistan ʻi he auloto ʻo ʻĒsiá ki he fakatolelau ʻo Tailení, pea mei he ngaahi manafa ʻo e fakatonga ʻo ʻInitonēsiá ki he fakatonga ʻo e ʻŌseni ʻInitiá.

ʻOku ʻi ai e tui ʻa e kau maʻu mafia Pākisitaní pea mo e ngaahi meʻa ngāue ʻa ʻAmelika ʻi ʻAfukānisitani ngalingali ʻoku tō e vakapuná ʻi tahi ʻi ha feituʻu ʻoku ʻikai aʻu ki ai ʻa e muimui ʻa e meʻa muimui-folau ʻo e vakapuná (radar). Pea ko e lau ʻe tahá ngalingali ne puna maʻolalo ʻaupito e vakapuná ia ʻi he maʻolalo ʻe ʻikai lava ai e meʻa muimui folau ia ʻa e vakapuná ke ne tala hono halangá.

ʻOku ʻi ai nai ha faingamalie ki ha moʻui?

Fakatatau ki he ongoongo ʻa e CNN, ʻoku ala malava ke pehē ko e fetuʻutaki fakasatelaite fakaʻosí naʻe fai mai ia mei he funga fonuá ʻi he taimi ne kei maʻu ai ʻe he vakapuná ha ivi fakaʻuhila hangē koi a ne lau ki ai ʻa e pule fefolauʻaki ʻa Maleisiá Azhruddin Abdul Rahman ʻi he Sāpaté.

Ko ia ʻoku kei tuʻu ai ʻa e ʻamanaki ʻa e ngaahi family ʻe lauingeau ʻo kinautolu ʻoku kei pulia fakataha mo e ʻEa Maleisiá ʻo nau fakaongoongo taha pē ki he tuʻunga ʻoku ʻi ai ʻa e faifika ʻa e kau fakatotoló.