Ngali he’ikai toe liliu ‘e he Paati Temokalati ‘enau kau Memipa Fale Alea lolotonga

Kuo ‘i ai ‘eni ha faka’ilonga mei he Paati Temokalati ‘a Tonga ‘e ‘ikai ha toe liliu ia ki he’ene kau memipa Fale Alea ‘o e vahenga Tongatapu ki he’ene lisi ‘o e kau kanititeiti ‘e fanongonongo ki he fili ko ‘eni ‘i Novema.

Ko e tuku mai ‘eni lolotonga ‘a e ngaahi teke mei he kau memipa lolotonga he uike ni ke fai mo fakaha ‘e he Paati ene kau memipa ‘e lele ma’a e vahenga fili ‘e 10 ‘o Tongatapu.

Kuo fakahingoa foki ‘e he Paati ia ‘ene kau kanititeiti ‘e toko fitu ke lele mei tahi ‘i he uike ‘e ua kuo hili.  

I ha talanoa telefoni mo e ongoongo ‘a e Kaniva na’e pehe ‘e he Tokoni Taki  ne toki fili fo’ou ma’ae Paati, ‘Isileli Pulu na’e mole fili Palemia ‘i he 2010 koe’uhi ko e fehalaaki lahi ‘a hono tuku e he Paati ki tu’a ‘a e taha ‘ene kau kanititeiti taimi si’i pe pea fakahoko e fili.

Na’a ne pehe ‘e tuku mai ‘e he Paati Temokalati ‘a ‘ene lisi ‘o e kau kanititeiti ki he fili ‘i he uike faka’osi ‘o Aokosi, mahina ia ‘e ua ki mu’a ‘i he fili lahi.

Ko e sea 'e 8 mei he sea 'e 10 fakakatoa 'o Tongatapu 'oku kei ma'u 'e he Paati 'i he Fale. I heene tu'u leva ko ia ngali ko e sio pe 'a e paati ki ha kanititeiti ki Tongatapu 6 mo Tongtapu 7. Ko  e ongo vahengafili 'eni ne fakafofonga'i 'e Sangstar Saulala mo Siosifa Tu'utafaiva. Na'e kapusi 'e he Paati 'a Saulala kae fakafisi pe 'a Tu'utafaiva hili ia 'ena ma'u lakanga minisita 'i he pule'anga 'o Tu'ivakanoo. 'Oku 'ikai toe lau ai ko ha memipa kinaua 'i he Paati.

Kuo fakahingoa mai ‘e he ongo nusipepa lokolo ‘a Tonga pehe ki he Sosaieti Fakalakalaka ‘a e Kau Tonga ‘i Nu’u Sila ‘enau kau kanititeiti ‘a kinautolu ‘oku nau pehe ko ‘enau kau memipa ia ki he fili hoko.

Kuo fakahingoa 'e he Nusipepa Kele’a ‘a ‘Akilisi Pohiva ha'ane  kau kanititeiti ‘o fetongi ai ‘e kinautolu ‘a e kau Fakafofonga Fale Alea Paati ‘e ni’ihi ‘o kau ai ‘a Dr Sitiveni Halapua mei Tongatapu 3, Sione Havea Taione mei Tongatapu 8, Falisi Tupou mei Tongatapu 9 pehe kia Semisi Tapueluelu mei Tongatapu 10 mo e Fakafofonga Fale Alea ‘Eua, Sunia Fili.

Kuo pehe ‘e he Sosaieti mei Nu’u Sila te nau kei poupou’i pe ‘e kinautolu ‘a e kau Fakafofonga Fale Alea ne nau kei mateaki ki he Paati hili ia  e heke ‘a e tokoua ko Sangstar Saulala mo Siosifa Tu’utafaiva ki he Pule’anga ‘o Looti Tu’ivakano 'a ia kuo 'ikai tui tatau ai 'a e Sosaieti Nu'u Sila ia mo e pepa 'a Pohiva.

Na’e tukuaki’i ha kau memipa Fakafofonga Fale Alea ‘o e Paati ne nau fa’ufa’u ke fokotu’u ‘a Dr Sitiveni Halapua ke kanititeiti ia ki he fili Palemia ‘i he 2012 kae ‘ikai ko e Taki, ‘Akilisi Pohiva.

Pehe ‘e Pulu kuo ‘osi ‘initaviu ‘e he Paati ‘a e kau memipa Fale Alea ko ‘eni pea na’e ‘ikai ma’u ha fakamo’oni fe’unga ‘oku mo’oni ‘a e tukuaki’i fakamahamahalo kuo fai ‘e he mitia kia kinautolu. Na’a ne pehe foki ka tuku ki tu’a ‘e he Paati ha toko nima ‘i heene kau memipa Fale Alea lolotonga ‘i he  fili ko ‘eni ‘e malava ke nau hiki atu kinautolu ki ha ngaahi paati fo’ou ‘i he fili.

Kapau ‘e toe fili mai pe kinautolu ‘e honau fai’anga fili ki Fale Alea ‘i Novema e toe fakatu’utamaki ia ki he Paati  he te nau hoko ko hono ngaahi fili ‘i he Fale, ko e lau ia ‘a Pulu.

Te mau toe fo’i ai pe ‘i he vouti ki he palemia pea ‘e iku ‘a e paati ki ha ta’e maau lahi.

Lolotonga e kemipeini fili 2010 na’e fakakohukohu hake ha vatamaki ‘i he va e taki ‘Akilisi Pohiva mo e Fakafofonga ‘Eua , Sunia Fili. Ne a’u ia ki ha tu’unga ne fakaha ‘e Fili ia ‘e mavahe ia mei he paati ‘o lele ta’u’ataina pe.

I hano feinga’i ke fakatooki ‘a Fili mei he fili na’e fanongonongo ai ‘e he Paati kuo ‘ikai ke nau toe ngaue fakataha mo Fili. Na’e toe ui e kau poupou temokalati o e Paati ki ‘Eua ke ‘oua na’a toe fili mai ‘a Sunia Fili ki Fale Alea ka ne kei fili mai pe ‘e ‘Eua ia ‘a e toko taha ni.

Na’e hoko atu ai ‘o tali ‘e Fili hano ‘oange ‘o e lakanga minisita pa’anga kiate ia ‘i he pule’anga ‘o Tu’ivakanoo.

‘I he fili ko ia ki ha Palemia hili ‘a e fili lahi ‘o e 2010 na’e fokotu’u ai ‘e Fili ‘a Looti Tu’ivakano ke hoko ko e kanititeiti. Na’e ikuna’i ‘e Tuivakano ‘a Pohiva ‘i he vouti ko ‘eni.

Na’e pehe ‘e he Tokoni Taki,  Pulu na’e mole ‘a e fili palemia mei he Paati koe’uhi na’e hala hono taimi’i e fanongoongo mo e ui ‘a e kau poupou temokalati ke ‘oua na’a toe fili mai ‘a Sunia Fili ‘i he fili ‘o e 2010.

Na’a ne toe fakamahino na’e mole faingamalie ke palemia mo pule’anga ‘a e Paati ‘i he mamahi ‘a e fo’i tokotaha pe ‘a ia ‘oku mahino ki he Kaniva koe ‘uhinga ‘eni kia Sunia Fili.

Pehe ‘e Pulu uanoa ai ka tuku ha toko nima he fili ko ‘eni ki tu’a. ‘E ‘ikai ngata ha toe mole ‘a e pule’anga ka ko hano toe tafu ia ha  ta’emanonga ‘e fakautuutu  ‘i he Paati.

Ko e sisitemi fakapolitikale ‘a Tonga:

‘Oku ‘ikai ha me’a ko e fakalele fakapaati ‘i he sisitemi fakapolitikale ko ‘eni ‘oku fakalele’aki ‘a Tonga. ‘Oku pehe ‘e he kau ‘analaiso fakapolitikale ko e sisitemi fakapolitikale lolotonga na’e fatu ia ke fakafofonga’i ‘e he kau memipa kotoa ‘o e Fale Alea ‘a e fonua fakakatoa ‘o ‘ikai ha fa’ahi fakaanga ‘e fokotu’u mahino.

Pehe ‘e he kau fakaanga ko e sisitemi ko ‘eni na’e fakataumu’a ke kei ‘oange pe ai ‘a e mafai lahi taha ki he tu’i mo e kau nopele pea koe lau ko ia ‘o pehe ko ha founga fakalele fakatemokalati ‘oku taki hala he ko e pule’anga lolotonga ‘oku fakafofonga’i ia ‘e he tokosi’i koe’uhi ko e lahi e mafai kuo ma’u ‘e he kau nopele.

Ko e Paati Otu Motu Anga’ofa ‘a e ‘oku taki ai ‘a ‘Akilisi Pohiva na’e fokotu’u ia ‘i Sepitema 2010 ke fakatahataha’i ai ‘a e kau kanititeiti ‘a ia ne nau toki hoko ki mui ko e kau memipa Fale Alea  pea mo e kau poupou ‘o Pohiva ‘i he’ene feinga ke fakalele fakatemokalati ‘e he kakai ‘a e pule’anga.

Ko e sisitemi fakapolitikale fo’ou ko ‘eni foki ‘a ia na’e fokotu’u ‘i he 2010 ne fakahu mai ai ha fo’i sisitemi fili ‘oku ‘i ai ha fa’ahinga fili ‘e ua: ko e kau nopele tukufakaholo kau atu ki ai mo e kau looti fakalangilangi ‘e toko hiva te nau fili’i ‘e kinautolu ‘a e kau nopele tukufakaholo ‘e toko hiva ki Fale Alea.

Ko e toenga ‘ e kakai ‘o Tonga  a ia ‘oku ‘i he toko 1 kilu te nau fili ‘e kinautolu ‘a e kau fakafofonga kakai ‘e toko 17 ki Fale Alea ‘a ia ko e toko 10 ai mei Tongatapu. Fakatatau ki he konisitutone ‘a Tonga ‘e hili ‘a e fili Fale Alea ‘i he ta’u ‘e 4 kotoa pe pea ‘e fili leva ‘e he kau fakafofonga Fale Alea ne fili ‘e he kakai ki he Fale  mei ha toko ua ‘e fokotu’u ‘a e palemia ‘o e fonua.