Mavaeua paati temokalati fetokehekehe'aki fili kanititeiti

Kuo omai ‘e he taki ‘o e paati ‘Akilisi Pohiva, sekelitali a e paati Sione Havea Taione mo e tokoni sea ‘a e paati ‘Isileli Pulu katoa kinautolu ki he Ongoongo ‘a e Kaniva ha ngaahi fakamatala kuo ne fakae'a  ko e paati ni kuo fa'ahi ua.

Kuo fanongonongo ‘e he taki, ‘Akilisi  ha lisi ‘o ha kau kanititeiti ‘i ha fakataha ‘i he aho Tu’apulelulu 12 ‘o pehe ko e lisi faka’ofisiale ia ‘a e paati ki he fili ‘i Novema 2014.

Ka na’e pehe ‘e he sekelitali ‘a e paati ki he Kaniva ‘i he ‘aho Falaite kuo ‘osi ‘aho 13 ‘oku te’eki ai ke faka’ofisiale hano fili o na ‘e he paati ‘ene kau kanititeiti.

 ‘Oku pehe ko e lisi ‘a ‘Akilisi ko e ola ia ‘o ha ngaue ‘a ha komiti ‘o ha toko tolu tau’ataina mei he Komiti Totonu ‘a e Tangata mo e Temokalati (KTTT)

‘Oku tu’uaki mai ‘e he lisi ko ia ‘a e ngaahi fofonga fo’ou ke nau fetongi ‘a e ni’ihi ‘o e kau memipa paati lolotonga ‘a ia ko Faifekau Simote Vea ke ne fetongi a Dr Sitiveni Halapua mei Tongatapu 3, Semisi Fakahau ke ne fetongi ‘a Sione Havea Taione ‘i Tongatapu 8 pea ko Dr Pohiva Tu’i’onetoa ke ne fetongi ‘a Semisi Tapueluelu ‘i Tongatapu 10.

Ko e ongo memipa kanititeiti fo’ou kehe leva ‘i he lisi ko ‘eni ‘a Pohiva ko Sipola Havili ki Tongatapu 7 pea mo Salesi Finau (Finauhu’ia) ki Tongatapu 6.

Na’e fakaha ‘e he tokoni sea ‘o e paati, ‘Isileli Pulu ki he Kaniva ko e lisi ‘a e komiti fili ‘oku ‘ikai ke ne fakafotunga mai ‘e ia ‘a e loto kotoa ‘o e paati pea ko ia ai ‘oku ta’e ‘aonga ia.

Ka neongo ia na’e pehe ‘e 'Akilisi ko e lisi ko e na’a ne fanongonongo ‘i he Tu’apulelulu ko e lisi totonu pe ia ‘a e paati.

‘I he taimi ne eke ange ai kia 'Akilisi pe ‘oku ne ‘ilo ‘oku faka’ikai’i ‘e hono tokoni mo ‘ene sekelitali ‘a e lisi ‘a e komiti fili mo na pehe ‘e toki fakataha vave ni mai ‘a e paati ia ke fili ene lisi kanititeiti na’e pehe ‘e Pohiva oku kei tu’u ma’u pe ia ‘i he lisi ko ‘eni ‘oku ‘iate ia.

‘Oku ‘ikai te u ‘ilo pe ‘oku ‘i ai ha’anau toe lisi ka ko e lisi ko ‘ena ne u fanongonongo ‘i he Tu’apulelulu ko e lisi faka’ofisiale ia ‘a e paati pea ‘oku ou fakapapau’i atu ia ‘e au heni, ko e lau ia ‘a Pohiva.

Kapau kuo nau toe ‘oatu ha fakamatala ‘oku ‘ikai ha’aku ‘ilo ‘aku ki ai.

 ‘Oku pehe ‘e Pohiva na’e ‘osi tali ‘e he paati ke kole ki he kautaha Totonu ‘a e Tangata moe Temokalati ke nau fili ‘a e kau kanititeiti ‘a e paati ‘i Me ‘aho 9.

Pehe ‘e Pohiva ‘oku ne tui ko e ‘opusoni lelei taha ia kuo fili ‘e he paati ke fakahoko'aki e fili 'ene kau kanititeiti.

Na’a ne pehe ko e Kautaha ko ‘eni kuo laka hake ‘i he ta’u ‘e 20 pea ‘oku fakatokanga’ia fakavaha’apule’anga. Ko e paati temokalati ko e pe taha ia hono ngaahi va’a fakapolitikale.

Pehe ‘e Pohiva na’e toe tali foki ‘e he paati ke na kau atu mo ‘Isi ki he fakataha ‘a e komiti fili ke tali fehu’i ‘o ka nau ka ‘eke ha fehu’i kau ki he kau memipa fale alea lolotonga ‘a e paati.

Na’e pehe ‘e he sea ‘o e komiti fili Dr ‘Ungatea Kata ne nau ma’u ha kole ‘i ‘Epeleli mei he Paati Temokalati ‘a Tonga ke nau fili ange mu’a ‘enau  lisi kanititeiti ki Fale Alea.

Na’e kakato ‘a e lisi ko ‘eni ‘i Sune ‘aho 11. Na’e fanongonongo  leva ‘e Pohiva e lisi ni i he ‘aho tatau.

Na’e fakafepaki’i lahi e he Tokoni Sea, Pulu ‘a e lisi ko ‘eni ‘o ne fokotu’u ke fakata’e’aonga’i koe’uhi ne ‘i ai hono kouna o e  fili  ko ia ‘e ‘Akilisi pea ‘oku ‘ikai ke ma’a.

Na’e iku ke toloi ai ‘e Akilisi ‘a e fakataha ‘o e Pulelulu kuo osi ka ne fakaha ‘e hoko atu ‘i he Tu’apulelulu hoko.

Mahino foki ki he Kaniva ko e fakataha ko ia ‘o e Tu’apulelulu na’e ‘ikai kau atu ki ai ‘a e kau fakafofonga Fale Alea ‘a e paati ‘a ia ko Pulu (Tongatapu 4), Dr Sitiveni Halapua (Tongatapu 3), Sione Havea Taione (Tongatapu 8) Falisi Tupou (Tongatapu 9) mo  Semisi Tapueluelu (Tongatapu 10).

Na’e ‘oatu pe ‘enau poaki kia ‘Akilisi.

Na’e pehe ‘e Pulu oku nau ngaue pe ‘o fakatatau ki he menifesito ‘a e paati. Na’a ne pehe ko e lau ko ia ‘o pehe ne maumau’i ‘e Halapua, Taione mo Tapueluelu ‘a e Aleapau Femahino’aki ‘a e Paati ‘oku ‘ikai tonu ia.

Pehe ‘e Pulu ne nau ‘osi fakataha kotoa pe ‘o solova ‘a e tukuaki’i ko ia.  

I he’ene lau ko e founga ‘e nima ne nau fokotu’utu’u ke fili’aki ‘enau kau kanititeiti. Koe ngaahi founga katoa ‘e 5 na’e fou mai ai ‘a e paati, pea na’e ‘ikai tali kotoa ‘a e founga ‘e 4 kimu’a, ‘o anga peheni. 1). Ke talatalanoa pe ‘a e kau Kanititeiti mei he ngaahi vahenga kanititeiti tokolahi, pe kohai ‘e holomui, ka na’e ‘ikai ke tali. 2). Ke fili tokotaha pe ‘e he Sea, ka na’e ‘ikai tali moia. 3). Ke savea’i ‘a e loto ‘o e kakai mei he ngaahi vahenga takitaha, ka na’e ‘ikai tali moia. 4). Ke takitaha campaign pe kae tuku ke fili tau’ataina ‘a e kakai, ka na’e kaniseli mo ‘eni ‘o ‘ikai tali. 5). Na’e fokotu’u leva ke ‘ave ki he Komiti Totonu ‘a e Tangata mo e Temokalati (KTTT), pea tali ‘e he fakataha PTOA. Na’e toe tali ‘e he PTOA ‘i he fakataha ‘o e ‘aho 8 ‘o Me, ke u kau atu ‘i hoku lakanga koe Tokoni Sea fakataha moe Sea ‘o e paati ki he KTTT ke tokoni kiate kinautolu.

Koe ngaahi founga fili kotoa pe mei he 1 ki he 5 na’amau alea’i, na’e tali kotoa pe ia ‘e he paati ke fakahoko, pea toe iku pe ia ‘o kaniseli ‘e he paati pe. Ko hono kaniseli ‘o e founga ‘e 4 kimu’a na’e faingofua pe ia, he na’e fokotu’u atu pe ia ‘e ha taha ke kaniseli ha founga, pea ko ‘ene poupou’i pe, pea kaniseli leva ia. Ko e founga pe hono 5 na’e kehe ‘aupito.

Pea 'i he lau 'a Pulu na'a ne pehe : "na’e lolotonga ‘eku fokotu’u atu he’emau fakataha he ‘aho 10 ‘o Sune pea poupou’i ‘ehe ni’ihi ‘o e kau memipa ke kaniseli e founga 5 he kuo namunamu kumaa, pea ‘asi ‘uli, unfair & filifilimanako, kuo ta tepile e Sea ia mo  kaila “ he’ikai kaniseli ia, pea teu pipiki ma’u pe au ki he lisi na’e ‘omai mei he Komiti Fili’ . Na’e mahino he’ikai toe liliu loto e Sea, pea koe ‘uhinga ia na’e toe ‘ave ai ‘eku fokotu’u ki he fakataha hoko, ‘o hoko ai ‘a ‘eku to kehekehe mo ‘Ipeni Siale".

Na’e pehe ‘e ‘Akilisi na’e ‘osi tali ‘e he’enau fakataha ‘o e ‘aho Tu’apuleluu ‘a e lisi ‘a e komiti fili.

Na’e pehe ‘e Sione Taione ko e sekelitali foki ia ‘a e paati ko e paati temokalati ko ‘eni ko e sino fakalao ia ne lesisita ‘i Sepitema 2010 ‘aki ha kau memipa e 17 ‘o fakatatau pe ki he vahenga fili ‘e 17 ‘i Tonga. Na’e to’o leva ‘a e kau memipa ‘e toko 3 ‘a ia ko Sangstar Saulala, Siosifa Tu’utafaiva kuo na ‘osi mavahe kinaua ki he pule’anga pea pehe foki kia Kaveinga Fa’anunu kuo ne malolo.

Ko e kau memipa faka’ofisiale leva ‘eni ‘o e paati fakatatau kia Taione.

Pehe ‘e Taione ‘e vave ni pe ha’anau fakataha ‘a kinautolu ke fili ‘a e kau kanititeiti faka’ofisiale. Na’a ne pehe ne nau fakataha ‘i he Tu’apulelulu kuo ‘osi pea nau felotoi ke tuku atu ha fakamatala ki he kakai ‘o fakaha ko e lisi ko ia na’e pulusi ‘e he nusipepa Kele’a ‘a Pohiva mo e Taimi ‘o Tonga ‘oku ‘ikai ha’ane kaunga ‘ana ki he paati. Ko e fakamatala tuku atu ‘eni ‘a e paati ne fakamo’oni ki ai ‘a ‘Akilisi mo Taione.

Na’e ‘asi ‘i he fakamatala tuku atu ko ‘eni ne tuku mai ‘e Taione ‘a ia ne fakamo’oni ai mo Pohiva ‘a e fo’i konga ‘oku ‘asi ‘i heenau Aleapau Famahino’aki ‘a ia ‘oku fakalea o pehe:

“ Ko kimautolu kotoa ‘a e kau Kanititeiti kuo fili ‘e he Paati Temokalati ‘a e ‘Otumotu Anga’ofa, kuopau kemau muimui ki he ngaahi tukupa kuo fokotu’u pea tali ‘e he kau memipa ‘o e Paati, lolotonga ‘a e taimi kemipeini moe taimi temau hoko ai  ko ha Memipa Fale Alea”.

Na’e pehe ‘e he fakamatala tuku atu ko ia ‘oku faka’apa’apa pe ‘a e paati ki he Kele’a, Taimi ‘o Tonga mo Sosaieti Fakalakalaka ‘a e kakai Tonga ‘i Nu’u Sila mo ‘enau lisi fakaangaanga kuo omi ka ko e tu’utu’uni ia ki ha lisi ma’a e paati ko e me’a pe ia ‘a e paati ‘ata’ataa.

 ‘I he Falaite kuo ‘osi ne toe tuku mai ai ‘e Akilisi ha’ane fakamatala tuku atu ‘o ne pehe ko ‘ene fakatonutonu ia ki he fakamatala tuku atu ne na fakamo’oni ki ai mo Taione pea tuku mai ‘i he Tu’apulelulu. Na’e pehe ‘e Pulu ko e fakamatala tuku atu ne ha’u mei he paati ‘a ia ne fakamo’oni ai ‘a Pohiva mo Taione, ‘oku fepaki ia mo e ngaue ‘a e komiti fili pea pehe ki he lisi kuo nau fakahingoa mai. He ‘oku tala mai ‘e he paati ia ‘i he’enau fakamatala tuku atu te nau toki fakataha kinautolu ke fai ‘a e fili ‘o ‘ene kau kanititeiti.