Lipooti: Tukuaki'i Taki Kolea Tokelau Founga Faka-Hitilā

Fai 'e Tevita Katoa, 6 Epeleli 2014

'Oku lolotonga matataha 'a e ngaahi fonua hau 'o e Pule'anga fakatahataha (PF) ki  Kolea Tokelau hili 'eni hano  fakahu atu ha lipooti 'oku ha ai ha ngaahi tukuaki'i lalahi e taki 'o e fonua ni, Kim Jong-un. 'Oku tukuaki'i ia  ki he ngaahi hia lalahi hange ko e fakapo fakatokolahi, fakamalohi'i e kakai fefine, fakamamahi kau ai 'a e faka'aukai'i 'o ha kakai kae 'oua leva kuo nau mate.

Kuo hanga 'e he lipooti ko 'eni 'o fakatatau e angafai 'a Kim Jong-un kia HItler 'o Siamane 'a ia kuo 'iloa he hisitolia 'i he'ene feinga ke faka'auha 'a e kau Siu 'e lau miliona. 'Oku nofo pe foki 'a Kolea 'o Tokelau 'o tu'u tau ki 'Amelika pea 'oku lahi mo 'ene ngaahi fakamanamana 'oku fai ki ai 'i he mei taimi kotoa pe. 'Oku kau 'i he ngaahi lipooti kuo tuku hake ki he PF foki 'a hono fakamahino kuo tu'utu'uni 'e he taki 'o KT ke ako'i 'a e ngaahi tokateline 'a Hitler 'i hono fonua.  

Ki mu'a ke fai hano tuku atu 'a e ngaahi ongoongo fakamuimui kau ki he lipooti 'a e PF mo e fesiosiofaki 'a KT mo 'Amelika 'oku mahu'inga ke 'oatu 'a e puipuitu'a ki he va 'o e ongo fonua ni.

Ko e vā ʻo ʻAmelika mo Kōlea kimuʻa pea mavaeuá.

Naʻe fatu ʻe he Puleʻanga ʻAmeliká ha vā fakatipilōmetika mo Kōlea ʻi he 1882, ko e fuofua puleʻanga hau ia meí he hihifó ke ne fakahoko ha meʻa pehē. Naʻe fiema'u ʻi he faʻu vā ko ení ke hokohoko atu ʻa e tauhi vā lelei ʻa Kōleá ke fakapapauʻi ʻoku ʻikai ha fai hala pe fakaaoao ʻi ha taha ʻo e ongo puleʻangá ni. Naʻe huʻi leva ʻe Kōlea ʻa ʻene ngaahi tuʻutuʻuni tukufakaholo fakataautahá  ka ne fakaʻatā ia ki he hihifó koeʻuhí ke fakatolonga ʻene tauʻatāiná; kae kehe ʻi ha ngaahi laui taʻu naʻe ʻikai toe kemo e ngaahi kauāfonua fehangahangai ʻo Kōleá, ʻo taki he fakafekiki ko iá ʻa Siapani mo Siaina, pea hoko atu ki Siapani mo Lūsia. Naʻe toki fakalele ʻe he Puleʻanga ʻAmeliká ʻa e konifelenisi ʻi Portsmouth, New Hampshire ʻi he 1905, ʻa ē naʻá ne fakangata ʻa e tau ko ia ʻa Siapani mo Lūsiá pea tuku ange ai ʻa Kōlea ki he malumalu ʻo e puleʻanga Siapaní. ʻI ha fakataha ʻa e sekelitali ʻa ʻAmelika ki he taú William Howard Taft mo e Palēmia ʻo Siapaní, Katsura Taro, ʻi he 1905, naʻe hiki ʻi he tohi alea fetauhiʻaki ko ʻeni ʻa Taft mo Katsura, ʻa ʻena fakatokangaʻi ai ha toe feinga makehe ki hano tokangaʻi ʻo Filipaini mo Kōlea, ʻo mahino ai ne ʻosi lau ia ʻe Siapani ko hono konga fonua ʻi he 1910.

Ko e tau ʻa Kōleá

ʻI he malona atu ko ia ʻa e tau lahi hono 2 ʻi he 1945, ʻa ia ne fatu ai ha tuʻutuʻuni fakataimi, ʻo vaeua ai ʻa e kauvai Kōleá ki ha konga ʻe ua, ʻo tokangaʻi ʻe he puleʻanga Lūsiá ʻa e feituʻu fakatokelaú kae ʻa ʻAmelika ʻa e fakatongá. ʻI ʻAokosi 1948, naʻe talaki ai ʻe he puleʻanga ʻo e fakatongá hano fokotuʻu ʻo ha puleʻanga Lepapilika ʻo Kōlea (ROK). Pea ʻi Sepitema 1948 ai pē, naʻe fakahā ai meí he fakatokelaú ʻo hano fokotuʻu ʻo e Puleʻanga Fakatemokalati ʻo e Kakai ʻo Lūsiá (DPRK) Ko e fakaʻamu ʻa e ongo kauʻāfonuá ni ke fakatahaʻi e kauvaí ni ko haʻanautolú pē ia puleʻanga.

Naʻe mapuna hake ʻi Siune 25, 1950 ha fekeʻikeʻi ʻi he vā ʻo Kōlea Tonga mo Kōlea Tokelau, hili ia ha ngaahi taʻu ʻo e fepaki ʻa e ongo kauʻāfonuá ni. Naʻe takiʻi mai leva ʻe he puleʻanga ʻAmeliká ʻa e konga kau ʻa e Puleʻanga Fakatahatahá ʻo nau poupouʻi ʻa e Lepapilika ʻo Kōleá (ROK) pea hū mai ʻa Siaina ʻi he fakaʻosinga ʻo e taʻu pē ko iá ʻo poupouʻi ʻa e Puleʻanga Fakatahataha ʻo e Kakai ʻo Kōleá (DPRK). Naʻe toki fai ʻa e huʻi mahafu ʻo e tau ko iá ʻi ha fefakamoʻoniʻaki ʻi he 1953.  Ka naʻe teʻeki ke fai ha fakamoʻoni ki ha talite fakamelino. Koe maluʻi fakakautau ko ia ʻo e kauʻāfonuá, ʻa ia ʻoku ʻiloa ko e sone ia ʻo e huʻi mahafú (DMZ), naʻe hoko ia ke langa maʻu pē mei ai ha toutou makuku fakakautau. Naʻe toe hoko mo ha faʻa fetāʻaki ʻa e kau sōtia tautahí kau ai hono fakateka ʻe Kōlea Tokelau ʻa e vaka ʻAmelika USS Pueblo ʻi he 1968. Ko e fakafepaki ʻeni ʻa e Puleʻanga Fakatahataha ʻa e Kakai ʻo Kōleá (DPRK) ki hono tauhi ʻo e fakangatangata kuo ʻosi laineʻi ʻe he Puleʻanga Fakatahatahá ʻa ia ne ʻiloa ko e Laine Ngataʻanga ʻo Kōlea Tokelau (NLL). 

Ko e Talite Fakangata ʻo e Niukilia

ʻI Tīsema 1985 naʻe tali ai ʻe Kōlea Tokelau ke fakamoʻoni ki he Talite ʻo e Taʻofi ʻo e Niukiliá (NPT) ka naʻe ʻikai ke nau fakakakato ʻa e aleapau ko ia mo e Fakafofonga ʻo e Maʻuʻanga Ivi ʻĀtomi Fakavahaʻapuleʻangá ( IAEA).  Naʻe toe fakahū atu kimui ʻe Kōlea te nau tauhi ʻa e aleapau ko ia ke Puleʻi e Maʻunga Ivi Fakaʻātomí (IAEA) kapau ʻe holomui ʻa ʻAmelika mo ʻenau naunau tau fakaʻātomí mei Kōlea Tonga. Naʻe toki talaki leva ʻe Palesiteni George Bush ʻi he 1991 ʻa e fetukutuku meí he feituʻú ni ʻa e naunau tau fakaʻātomi kotoa pē ʻa ʻAmelika, meimei ofi ʻi he ngaahi feituʻu ʻe 100 tupu ʻi Kōlea Tonga. 

Ko e 1992, naʻe toki tali ai ʻe Kōlea ʻa e aleapau maluʻi ʻo e Iviʻi ʻĀtomi Fakavahaʻapuleʻangá pea nau fakahā ai ha feituʻu ʻe 7 ʻoku ʻi ai e niukilia pea ʻoku ʻi ai mo ha pulutoniume kilokalami ʻe 90. Naʻe mahino ha ngaahi faikehekehe ʻi he ngaahi meʻa ne ʻiló mo e lipooti ko ia ʻa Kōleá peá ne tuʻutuʻuniʻi ai ʻe he IAEA ke fai hano vakaiʻi makehe ʻo Kōlea ka ne nau fakafisingaʻi ʻa e tuʻutuʻuni ko iá. Naʻe toki tali ʻe Kōlea ʻi he 1994 ke fai e sivi ko ʻení ʻe he kau fai sivi ʻa e IAEA ʻi he ngaahi feituʻu ko ʻeni ʻoku ʻi ai e niukiliá. Kaneongo iá naʻe kei fakasītuaʻi pē ʻe Kōlea ke fai hano vakaiʻi ʻo e vaʻa ngaohiʻanga pulutoniume ko ia ʻi Yongbyon.  

Ko e kakano ʻo e Aleapaú

Naʻe tuʻuta atu ʻa e Palesiteni mālōlō ʻo ʻAmelika, Palesiteni Jimmy Carter hili ia e pekia ʻa Kim 11-Sung ʻi Siulai 1994, ke talanoaʻi hano solova ʻo e faikehekehe ne hokó. Naʻe toki fakamoʻoni ʻa e Puleʻanga ʻAmeliká mo Kōlea ki he Ngaahi Tuʻutuʻuni Pau ʻi ʻOkatopa 1994., ʻo kau ai ʻa e loto ʻa Kōlea ke taʻofi ʻa ʻenau polokalama ngaohi polotoniumé, fakaʻatā ke fai hano toe vakaiʻi makehe, pea fai mo hano fakafetongi ʻo e lolo ne faiʻaki ʻa e ngaohi pulutōniumé  ʻaki ha tokoni ki he maʻunga iví meí he Puleʻanga ʻAmeliká ʻo kau ai ʻa hono fakapaʻanga ʻo e fale liliu iviʻi niukiliá ki he ʻuhilá (LWRs). Ko e Kaveinga 2 ʻo e Tuʻutuʻuni Aleapaú naʻe fakamahino ai ʻa e fatongia ʻo e ongo tafaʻakí fakatoulōua ʻa ia ko e hala ia ke aʻusia ai ʻa hono tali kakato hona vā fakapolitikale mo fakaʻekonōmiká. Peá ke tauhi ʻe he ongo tafaʻakí ʻa e fokotuʻu kuo fai ʻi he aleapaú, kae ʻikai ko hono kotoá. Naʻe muimui pau ʻa Kōlea Tokelao ki hono taʻofi ʻenau naunau pulutōniumé ʻo aʻu ki heʻene maumau ʻa e aleapaú ʻi he 2002.

Ko e Talanoaʻi ʻo e Misailá mo e ngaahi meʻa Fakaikiiki kotoa

ʻI ʻEpeleli 1996 peá mo Siune 1997, naʻe viliʻi mālohi ai ʻe ʻAmelika ʻa e Fakatokelaú ke fakangata ʻa ʻene fakatau atu ʻene ngaahi naunau misailá mo tekinolosiá. Naʻe hilifaki mai leva ʻe Kōlea Tonga ia ʻa ʻenau fiemaʻu ke fai ha totongi huhuʻi ʻo ʻenau mole fakapaʻanga ʻe hokó. Naʻe hoko atu ʻi he 1998 ʻa e aleá ki Siapani peá mo hokohoko atu ʻa e alea ʻa ʻAmelika mo e Puleʻanga Fakatemokalati ʻo e Kakai ʻo Kōleá ʻi ʻOkatopa 1998 mo Maʻasi 1999 ʻa ia naʻe ʻikai ha ola lelei ʻo e ongo fakataha ko iá.

Naʻe fokotuʻu leva ʻe Palesiteni Clinton ʻi he 1998 ʻa e Sekelitali Maluʻi kimuʻa, William Perry ko e fai fetuʻutaki ia ki he ngaahi alea ʻa Kōlea Tonga mo ʻAmelika. Naʻe fakafatongia ʻaki ia ki hono vakaiʻi ʻo e ngaahi tuʻutuʻuni ʻa ʻAmelika ki Kōlea Tokelaú. Ko hono ola ʻo e Lipooti ʻa Perry ko e mahino ʻa e fiemaʻu ke uiaki hano toe vakaiʻi fakataha mo toe fai ha sio ki he meʻatau niukilia mo e polokalama misaila ʻa DPRK (Puleʻanga Fakatemokalati ʻo e Kakai ʻo Kōleá), ʻi ha fengāueʻaki mo Siapani mo e Lepapilika ʻo Koleá (ROK). 

ʻI he 1999 naʻe loto ai ʻa Kōlea Tonga ke ne fakahoko pē ʻe ia hono taʻofi ʻene polokalama misailá kae toʻo ha konga ʻo e fakataputapui fakaʻekonōmika naʻe fai ʻe he Puleʻanga ʻAmeliká ʻa ia ne lava ke toki fakahoko ia ʻi he 2000. Ka naʻe ʻikai foki ke hoko e fakangatangata ko ʻení ke ne taʻofi ai ʻa e fakatau ʻo e misailá ʻa ia naʻe kei hoko ko e palopalema ʻi he vahaʻa taimi ko iá.

Naʻe toki fakahoko ʻi ʻOkatopa 2000 ha ʻaʻahi ʻa e Tokoni Sea Komisiona Maluʻi ʻa e Puleʻanga Fakatemokalati ʻo e Kakai ʻo Kōleá, Marshal Jo Myong Rok ki ʻAmelika. Naʻe toe fakapapauʻi ai ʻe Kōlea Tokelau hono tauhi ʻo e fakataputapuí ʻo iku ki hono fakahoko ʻe he ongo puleʻangá haʻana fetauhiʻaki ʻi he 2000. Naʻe fakahā ʻe he ongo fonuá ni ʻa e mahuʻinga ke fai hano vakaiʻi fakalelei ʻo e ʻīsiū ki he misailá. Naʻe hokohoko atu ʻa e alea ki he misailá ka ne ʻosi e taimi fai fatongia ʻa Clinton ʻoku teʻeki ha ola ʻe lava ke maʻu.

Ko e anga hono fokotuʻutuʻu ʻo e Aleapú

Ko e hū mai ko ia ʻa e puleʻanga ʻo Bush mo ʻene fehuʻia ʻa e tuʻunga taau ʻo hono Fokotuʻutuʻu ʻo e Aleapaú naʻe fakatokanga mai ai ʻa e puleʻanga DPRK ki ha ʻikai ke hokohoko atu ʻa e fakataputapuí. Naʻe fai ai hano fehuʻia ʻo e falalaʻanga ʻo e aleapau ki he misailá, ne tautoloi leva ʻe he puleʻangá haʻane toe alea ki he misailá lolotonga ʻene toe vakaiʻi e tuʻutuʻuni ngāué. Naʻe hoko ai mo ha taʻemanonga tuʻunga ʻi he toe hū atu ʻa Kōlea ia ki he ngaahi fonua ko ia ne ui ʻe Palesiteni Bush ko e ʻAkisesi ʻa Tēvoló (Axis of Evil), ʻo ʻuhinga ki ʻIulani, ʻIulaki peá mo Kōlea Tonga, ʻo taku ʻoku nau tokoniʻi ʻa e ngāue fakatautoitoí.

Naʻe ʻi ai ha hohaʻa ki he huʻuhuʻu ki he polokalama ʻilaniume ʻa Kōlea Tonga peá ne hoko ia ko e konga ʻo e fakataha ʻi Pyongyan ʻi he 2002. Naʻe fakahā meí he puleʻanga ʻAmeliká kuo tala ʻe Kōlea ʻoku ʻi ai ʻenau polokalama ʻilaniume; ka ne fakafisingaʻi ʻe Kōlea ʻa e fakamatala ko iá. Naʻe talaki leva ʻe he Puleʻanga ʻAmeliká kuo maumauʻi ʻe Kōlea Tokelau ʻa e Tuʻutuʻuni Aleapaú pea nau taʻofi fakataimi ʻa e ngaahi vaka ʻokú ne fetuku fakataimi ʻa e ngaahi maʻunga iví ki Koleá. Naʻe taliʻi leva ia ʻe Kōlea ʻaki ʻenau fakangata ʻa e alepau ʻo e 1994 pea nau holomui meí he Talite ki hono taʻofi ʻo e ngaohi ʻo e Niukiliá ʻi e 2003, pea kamata kenau toe foʻu ʻa e polotoniumé.

(Toki hoko atu)