Fa'u 'e Sione Talanoa Fifita
Ko e Fakamatala Patiseti (Budget Statement), ‘oku ‘i ai pe hono ngaahi ‘elemeniti pau. Ko e ngaahi ‘elemeniti lalahi ko eni ko e fakamaa’opo’opo (summary), tuukunga faka’ekonomika (economic context), pea mo e ngaahi taumu’a tefito (budget priorities) ‘oku feinga ‘a e pule’anga ke fakamu’omu’a ki ai ‘a e tulifua. ‘Oku toki tanaki atu leva ‘i mui ha ngaahi fakamatala makehe ke tokoni ki hono toe fakama’ala’ala ‘a e ngaahi taumu’a tefito ‘a e patiseti ‘o hangee ko e ngaahi taumu’a ngaue ‘a e pule’anga felaaave’i mo ‘ene tanaki pa’anga mo e fakamole ki he lele looloa, mo e lele nounou (Long-term fiscal objectives and short-term fiscal intentions).
Ko e Fakamaa’po’opo, kuopau ke haa ai hono fakama’opo’opo mai ‘oe kuohilí ‘o a’u mai ki he taimi lolotongá, ‘o ha polokalama ngaue ne fataki mai ‘e he pule’anga na’e vahe’i ha pa’anga (Vote) ki ai. ‘A ia kuopau ke ‘omai ‘a e tu’unga na’e ‘i ai, tu’unga he lolotonga, mo e taumu’a ‘a e pule’anga ki he ngaahi polokalama ko ia ki he kaha’u kapau ne te’eki lava kakato. ‘E toe tokangaekina nai ‘i he Patiseti ki he ta’u fakapa’anga hoko mai ‘a e ngaahi polokalama ko ia, pe ‘e hanga e tokanga ia ki ha ngaahi polkalama fo’ou. Kuopau foki ke toe fai hano fakamaa’op’opo ‘a e tu’unga ‘o e Patiseti ‘i he ta’u fakapa’anga lolotonga, pea mo e taumu’a ki he Patiseti ‘i he ta’u fakapa’anga hoko mai. Kapau na’e kehekehe ‘a e taumu’a ‘o e ongo Patiseti (e.g. deficit and surplus), ‘e anga feefee hono a’usia e taumu’a ki he ta’u hoko mai ‘i he lolotonga ‘ene lele ‘i he fo’i tu’unga lolotonga. ‘E fakakau heni mo e ngaahi pole (challenges) na’e, pea ‘e fehangahangai mo e pule’angá ‘i hono ngaue’i e taumu’a ‘o e patiseti lolotonga, mo ia ‘i he ta’u fakapa’anga hoko mai.
‘I he konga hono ua, tu’unga faka’ekonomika ‘o e fonua (economic context), ‘oku kamata heni ‘a e fakaikiiki ange ‘a e ngaahi fakamaa’opo’opo ko ia ‘i he konga ‘uluaki. ‘I he konga ‘uluaki, na’e fakatefito pe ‘a e fakamatala ai ki he tu’unga ‘o e Patiseti (deficit/surplus) neongo ‘oku lave’i pe mo e ngaahi me’a kehe. ‘I he konga ko eni, ‘oku mafuli leva ‘o fakatefito ‘i he ngaahi me’a faka’ekonomika mo fakasosiale kehe (other economic and social variables). ‘Oku kau heni ‘a e totongi koloa (inflation), ma’ungaue (employment), huu koloa mai m o e huu ki tu’apule’anga (foreign trade), ko e totongi tupu ‘o e pa’anga mo e mahu’inga ‘o e pa’anga fakalotofonua (interest and exchange rates), ko e mo’ua ‘o e pule’anga mo e fonua (public and national debts), tu’unga e mo’ui ‘a e kakai, tu’unga ‘o e masiva mo e faingata’a’ia (povertu and hardships), anga hono tufotufa e pa’anga ‘a e fonua (income distribution), tu’unga ‘o e tukuhau (taxation system), tu’unga falala ‘a e ngaahi pisinisi mo e kakai ‘i he ‘ekonomika (business and public confidence in the economy), mo e ha fua ha fua. ‘I he fakamatala ko eni ‘oku fakatefito pe ia ‘i hono ‘omai ‘o e ‘ata ‘o e kuohili, lolotonga, mo e tu’u ki he kaha’u, pea ko e ha e kaunga pe fatongia ‘o e Patiseti ki he ta’u fakapa’anga hono hoko, ki he ngaahi ‘uuni me’a kotoa ko ia.
‘I he konga hono 3, ‘oku ne tuku mai leva ‘a e ngaahi taumu’a tefito kuo fili ‘e he pule’anga ke fakamamafa ai ‘a e tokanga ‘a e patiseti (Budget priorities) ki he ta’u fakapa’anga hono hoko. Ko e konga mahu’inga taha ‘i he konga ko eni, ko hono fakahaa ko ia ‘o e ngaahi tu’utu’uni ngaue (policies), mo e ngaahi ola ne toka ki ai e ‘amanaki (expected outcomes), ngaahi me’afua ke fai ‘aki hono vakai’i pe sivi’i e ngaue ‘oku fai. ‘A ia ko e ngaahi fakamatala kotoa ‘oku tuku mai, ko e ngaahi me’a ‘oku malava ‘o fakahoko. ‘I he konga faka’osi leva, ‘oku tuku mai ai ‘a e ngaahi fakamatala ko e tanaki mai ke toe mahino mo fakaikiiki ange ‘a e ngaahi me’a ne ‘osi haa he fakamatala Patiseti ‘o hangee ko e ngaahi taumu’a ‘o e Patisetii mo e ngaue ‘a e pule’anga fekau’aki mo e ngaahi fakamole mo e pa’anga huumai (long-term fical objectives and short-term fiscal intentions).
Ko e kotoa e ngaahi fakamatala ko eni ‘i he Fakamatala Patiseti, kuopau ke fenaapasi ia mo e anga e vahevahe ‘o e pa’anga e fonua ki he ngaahi VOTE kehekehe ‘a e pule’anga. Ko e fo’i me’a mahu’inga taha eni ke siofi ‘e he Falealea ‘i he taimi ko ia ‘oku alea’i ai ‘a e ‘Esitimeti, kuopau ke fai hono fakahoa ma’upē ‘a e Fakamatala Patiseti, mo e ‘Esitimeti, ha na’e fai hono vahevahe ‘a e pa’anga ‘i he ‘Esitimeti ‘o fakatatau ki he ngaahi tefito’i fakakaukau (principles) mo e ngaahi taumu’a tefito (priorities) ‘oku haa ‘i he Fakamatala Patiseti.
FEFEE LEVA ‘ETAU SIO KI HE FAKAPATALA PATISETI NE FAKAPAASI ‘i FALEALEA
Hangee pe ko e kaveinga fakalukufa ‘i ‘olunga, ko e sio pe eni ia mei he tapa’i laine. Ko ia ai, te u pehee ‘oku kau ‘a e Fakamatala Patiseti ne fakapaasi, ‘i he fakamatala Patiseli ta’efe’unga ‘aupito, pea ta'emaau hono fokotu'utu'u mo hono fa'unga (structure). ‘Oku fu’u e’a mahino ‘a e natula kemipeini ‘a e taumu’a ngaue ‘a e Patiseti, pea pehee ki he pule’anga. Ko e konga ‘oku ‘asi lelei ai ‘a e natula kemipeini, ko e ngaahi taumu’a tefito (Budget priorities), pea mo e moto (English version, pp.1). ‘I he moto, ‘oku fa’o ai ‘a e tui fakalotu ‘a e minisita pa’anga, ka e ‘ikai ha’ane taumu’a fakapatonu ki he kaveinga faka’ekonomika ‘oku feinga ke tulia ‘I he ta’u fakapa’anga hoko mai. Fakataataa ‘aki eni: ko ha ki’I fo’i moto eni fe’unga ki ha Fakamatala Patiseti: “’E fakahoko ‘e he pule’anga ha ngaahi polokalama mahino ke langa ha ‘ekonomika ‘oku tupu vave mo ha ‘ekonomika ‘oku ne fakatupu ha ngaahi ngaue’anga ‘oku toe lahiange, mo ne hiki hake ‘a e pa’anga huumai ‘a e kakai, mo ne poupou’i e ngaahi famili kotoa.” Ko e fo’i moto ko eni ko e “Otua mo Tonga ko hoku tofia”, ‘oku malava ia ke faka’uhinga ‘i ha fo’i ‘uhinga kehekehe ‘e 5 pe lahi hake. ‘Oku ‘ikai ke haa mahino mai ha taumu’a faka’ekonomika ia heni ki he Patiseti. ‘Oku mahino pe ia ‘oku fakamamafa’I ‘e he moto ko eni ‘a e fengaue’aki fakataha, ka ‘oku ‘ikai ko ha taumu’a faka’ekonomika ia. Ko e fo’I founga ngaue ia, ‘e malava ke a’usia ai ha taumu’a.
Ko e me’a ia ‘oku fiema’u ke haa mahino mai mei he patiseti ha fo’i ola (outcome) ke fai ki ai ha ‘amanaki, pea ‘e malava ke fua (measure). 'Oku malohi ange 'a e fakamatala Patiseti ki
hono feau 'a e ngaahi fiema'u fakavahenga fili, 'i hono fakamamafa'i e tu'unga kovi fakapa'anga 'o e fonua. Ko e me'a ketau manatu'i, ko e patiseti ko eni 'oku lahi fakapa'anga ia mei muli, ka e 'ikai ko ha ngaahi fakatupu pa'anga fakalotofonua. ‘Oku lahi ‘a e ngaahi fakamatala fakapatiseti ia ‘oku pulia, pea ‘oku ‘ikai leva ke aata mai ki he kakai ‘a e tu’unga totonu ‘o e ngaahi mo’oni’i me’a faka’ekonomika (economic variables) mahu’inga, ‘oku totonu ke ‘ilo ki ai e ngaahi sekitoa kehekehe ‘i he fa’unga faka’ekonomika ‘o e fonua. Ko e ngaahi me’a faka’ekonomika (economic variables) eni ‘oku makatu’unga mei ai ‘a e fa’u ‘o e ngaahi tu’utu’uni ngaue (policies) ‘oku fiema’u ke haa mei he Fakamatala Patiseti. ‘Ikai ko ia pe ka ‘e hoko ‘a e ngaahi me’a faka’ekonomika koi a ko e tataki (guideline) ki he ngaahi sekitoa kehe ‘i he anga ‘enau faitu’utu’uni. Ko ‘enau pulia ko eni mei heFakamatala Patiseti, pea ‘e fai leva ‘a e fai tu’utu’uni mei he fakamahamahalo, pea ‘oku ne fanau’i leva ‘a e ngaahi tu’utu’uni ngaue ta’etaau (bad economic policies).
‘Oku fu’u lahi hono toutou ‘ohake (repetition) ‘a e fengaue’aki fakataha (work in partnership) ‘i he Fakamatala Patiseti, ka e si’isi’i ‘aupito hono tuku mai ha ngaahi ola (outcomes) ne fai ki a ha ngaue mo hono faka’amua ke a’usia. 'Oku ki'i lahi e fakangali lelei 'i he Fakamatala Patiseti. Te u fakataataa 'aki eni: ‘Oku haa ‘i he Fakamatala Patiseti ‘a e GDP per capita na’e fe’unga mo e $7,792 (English version, pp. 8). ‘Oku ‘uhinga eni, ka vahevahe ‘a e pa’anga ‘a e fonua ki he tokotaha mo’ui kotoa pe ‘i Tonga, ‘e ma’u ‘e he tokotaha kotoa e $7,792 ke ne nofo ‘aki he ta’u ‘e taha. Ko e fu’u fo’i ‘ata lelei ‘aupito ia ki maamani ka ko e fo’i ‘ata hala ‘aupito mei he mo’oni’i me’a mo’oni ‘oku hoko he mo’ui faka’aho. ‘Oku hala’ataa ha konga ‘o e fakamatala Patiseti, ‘oku fakamatala ai ki he tu’unga ‘o e masiva mo e mo’ui faingata’a’ia (poverty and hardship) ‘a e kakai. Pea ‘oku ‘ikai ha ki’i fakamatala ia ko e peseti ‘e fiha ‘o e pa’anga fakalukufua ‘o e fonua, ‘oku ma’u ‘e he 20% ‘o e kakai, pea ko e peseta ‘e fiha ‘o e pa’anga ‘o e fonua ‘oku ma’u ‘e he 60%, pea peseta leva ‘e fiha ‘oku ma’u ‘e he fo’i toenga 20%.
Ko e fa’ahinga fakamatala eni ‘e aata mai ai ki he kakai pe ‘oku fai ko aa ha tufotufa tatau pe ‘ikai, pe ‘oku kai pe ‘e he ki’i tokosi’i (20%) ia ‘a e meimei kotoa e pa’anga (80%) ‘o e fonua, pea toki femolimolii leva e ki’i konga si’i e pa’anga (20%), ki he toenga e tokolahi (80%) ‘o e kakai. Ko e konga fakaofo tahá, ko e feinga ko ia ‘a e pule’anga ke kau ki he fakahoko fatongia ‘a e ngaahi fa’unga ngaue fakapa’anga (financial institution). Ne haa eni ‘i he fakamatala ko ia ki hono ‘ave ha pa’anga ki he Pangike Fakalakalaka ‘a Tonga (TDB). Ko e Patiseti, ‘oku fakatefito pe ki he ngaahi fakamole mo e tukuhau (fiscal policies). Ko ‘ene ‘ave pa’anga ko ia ki he TDB, ‘e kaunoa leva ia ‘i he fatongia ‘o e Pangike Pule ko hono pule’i ‘a e ngaahi tu’utu’uni ngaue fakapa’anga (monetary policies). Toe ‘omai ‘e he Fakamatala Patiseti e ngaahi taumu’a ngaue fakapa’anga (monetary stability), ko e fatongia ia ‘o e Pangike Pule. ‘Ikai ko ha fatongia ia ‘o Falepa’anga mo e ngaahi potunguae ‘a e pule’anga. Ko e konga e Fakamatala Patiseti ‘oku ne lave’i ‘a e noo (issue bonds) ‘a e pule’anga mei he Poate Pa’anga Vahenga Malooloo (Retirment Fund). Ko e fa’unga ngaue foki ko eni ‘oku fakakalasi ia ki he ngaahi ngaue’anga fakapa’anga (Financial institutions), pea ko hono ‘uhinga ia ‘oku mavahe ai ‘a e ngaahi fa’unga ngaue pehe ni (Pension Funds) ‘a e ngaahi pule’anga muli, ‘o pule’I ‘e he ngaahi Pangike fakakomesiale, mo e ngaahi fa’unga ngaue’anga fakapa’anga kehe.
Kaekehe, ‘i he fo’i founga ia ko eni ‘oku ngaue’aki ‘e he pule’anga, ‘oku malava ia ke nau kaunoa kinautolu ki hono fokotu’u ‘a e ngaahi totongi tupu (interest rate) ‘i he TDB, ‘a ia ‘e mole leva ‘a e tau’ataaina ‘a e maketi pa’anga ke ne fokotu’u tau’ataaina ‘a e totongi tupu ‘o fakatatau ki he lahi ‘o e pa’anga ‘oku takai he fonua, pea mo e fiema’u ki he pa’anga koi a. ‘Oku ne ‘omai leva ‘a e fo’i ‘ata loi ‘o e maketii (market distortion), ma’u ai pe ‘a e fakamatala hala, pea iku ai pe ki he fai tu’utu’uni hala, etc. Ko e noo foki ko eni mei he Retirement Fund ke fai ‘aki e totongi mo’ua ‘a e pule’anga. 'A ia ko e hiki pe 'a e fo'i mo'ua mei he nima to'ohema, 'o 'ave ki he nima to'omata'u. 'Oku 'ikai ha holo ia 'I he mo'ua fakakatoa 'o e pule'anga. Ko e me’a ko ee ‘oku ‘ikai ke haa mahino mai, pe ‘oku ‘i ai ha ‘inasi ‘o e kau ngaue fakapule’anga ‘i he totongi tupu (interest rate) ko eni ‘oku fai ‘e he pule’anga ‘i he pa’anga ‘oku nau noo, pe ‘oku fai ‘aki pe ‘e he kau ngaue honau ‘inasi 5% mo e 10% mei he pule’anga, ‘o ka toho ‘enau pa’anga maalooloo. Kapau leva ‘oku ‘ikai, pea ta ‘oku totongi pe ‘e he kau ngaue fakapule’anga ‘a e noo ‘a e pule’anga, ka e toloi hono totongi fakafoki ‘enau pa’anga ki he ‘enau taimi pensoni, pea ‘oku mo’ua (liability) ‘a e Retirement Fund ia ki he kau ngaue fakapule’anga, ko ‘enau kumi tupu, ‘i he pa’anga ‘a e kakai, ka e ‘ikai ha totongi fakahounga’ia (reward).