Fa'u 'e Sione Talanoa Fifita
KO E SALIOTE 'O TAIMI, MO E MAAFULIFULI E ‘A E FA’UNGA PULE'ANGA NE TUKU’AU MAI ‘I TONGA – Ko e ngaahi mo'oni'i me'a (reality)
Ko e fakakaukau i he 'atikolo ni 'oku 'a Sione Talanoa Fifita 'ata'ataa pe ia. 'Oku 'ata ha'o fakakaukau ke pulusi 'i he Kaniva pea 'oku fakaafe'i atu ke mou kataki 'o 'uluaki imeili ki he etita i he [email protected] o ka 'oku 'i ai ha'o tohi ke pulusi atu.
'I he 'etau sio ko ia ki he hisitolia mo e fa'ahinga fa’unga pule 'i he fonua fakalukufua, 'oku mahino 'aupito pe 'a e kuonga ia na'e pule aoniu ai ' e kau Tu'i Tonga. Pea neongo na'e tuku'au mai e pule ‘a e Tu’I Tonga ki hono fakalele ‘o e fonua, pea holomui kimui, ka e laine mu'a mai 'a e Ha'a Tu'i Takalaua, pea pehee ai pe ki he hoko hake 'a e Tu'i Kanokupolu, ka na'e kei tu'u taloni pe 'a e pule'anga fakatu'i (monarchy) 'i Tonga.
'I he a'u mai ko ia ki he 1875, na'e finangalo ai 'a Tupou I, ke taanaki mai 'ai ha ni'ihi 'o e ngaahi naunau 'o e fa’unga pule fakalepapulika (republics) ke fe'ao mo e pule'anga fakatu'i. Ne fokotu'u ai heni 'a e Falealea 'o Tonga. Ka 'i he 'etau vakai ko ia ki he fa'unga 'o e Falealea, ne ho'ata mai ai 'a e naunau ia 'o e pule'anga ‘otokalati (autocracy) he na'e filfili pe 'a e kau memipa Falealea ia mei he hou'eiki nopele, pea ko e kau fakafofonga 'o e kakai, ne fili pe ia mei he kakai ne ma'olunga 'i he tu'unga fakasosiale makatu'unga 'i he 'enau toto'i 'eiki, tu’umalie, mo 'enau ako lelei.
Pea tau fononga mai ai pe mo e fa'ahinga pule'anga tuifio ko ia 'a e lepapulika, fakatu'i mo e ‘otokalati 'o a'u mai ki he 2010. 'I he ta'u tatau pe, ne momoi kakato ai 'e Tupou V 'a hono mafai ki hono fakalele ‘o e pule’anga (executive power), ka ne 'afio pe ko e fakalangilangi. Pea lele mai leva e pule'anga mo e natula 'o e pule'anga 'oku tuifio ai 'a e naunau 'o e lepapulika mo e ‘otokalati 'o a'u mai ki he 'aho ni. Kuo faka’au leva ke moolia atu ‘a e naunau 'o e pule'anga fakatu'i.
Neongo pe 'oku lahi e fakakaukau kuo a'u 'a Tonga ki he temokalati, ka ko e fananga pe foki. Kaekehe, ne 'i ai pe ha ngaahi 'elemeniti 'o e pule'anga temokalati ne 'osi fakasino 'i Tonga 'i he tuku'au mai 'a hono hisitolia, ka 'oku 'ikai ha'ane fu'u uesia 'i he leevolo fakalukufua. Ko 'etau fa'unga fakakolo 'a ee ne 'i ai 'a e "FONO", ko e naunau mahino pe ia 'o e pule'anga temokalati na'e 'i Tonga, he na'e pule pe kakai ki hono fakalele 'o e kolo (governed by the people). Ko e fa’ahinga pule eni ‘o e temokalati kakato, pea ‘oku taau pe ia ‘i he levolo fakakolo ko ‘ene si’isi’i. Ko hono ‘omai koi a ‘a e founga pule ko eni ki he levolo fakafonua, ‘e ‘i ai hono ngaahi palopalema. Ko e palopalea lahitaha ko e tuai ko ia ‘a e fai tu’utu’uni ‘i he ngaahi kaveinga lalahi mo mahu’inga, he kuopau ke fai e feinga ke fakapapau’i ‘oku kau mai e kolo kotoa ki hono alea’i, pea toki fakapaasi ha fo’i tu’utu’uni pau. Ko e ‘uhinga ia na’e li’aki ai ‘e he pule’anga Kalisi, ko e fa’ee ‘o e temokalati kakato, ‘a e founga pule fakatemokalati ko eni.
'I he 'eku vavalo fakaeau, he'ikai pe ke toe a'u 'a Tonga ia ki he pule'anga temokalati kakato, ka ko 'etau femaleleaki holo pe 'i he pule'anga ‘oku tuifio ai e ni’ihi ‘o e ngaahi naunau ‘o e pule fakalepapulika, fakatemokalati, mo e faka’otokalati, ‘o a’u ki he foki mai ‘a Kalaisi. ‘Oku mahu’inga ia ke fakavetevete leva hotau ‘atamai mei he pule’anga temokalati kakato, he ko e fo’i fananga maalie pe ia kuo pipiki ‘i hotau ‘atamaí ‘o ki’i fuoloa mai. Ko mamani, ‘oku hala ‘ataa ke ‘i ai ha pule’anga pehee (temokalati kakato) ia. Na mo Pilitania, ‘Amelika, Nu’usila mo ‘Aositelelia, ‘oku hala ‘ataa ke nau temokalati kakato ka ko e pule’anga tuifio pe, ka e lahitaha ki he naunau ‘o e pule fakalepapulika.