Kei nofo popo'uli kakai Tonga tila 'i he tu'u'anga satelaite

Kuo pehe ‘e he Minisita Lao ‘a Tonga, ‘Onapolo Clive Edwards na’e  hala pea fihi e fakalea ‘o e  tu’utu’uni kapineti ko ia ne mama ki tu’a ‘o kamata ai ha tipeiti fefeka ‘i he Fale Alea mo ha ui ke liviu e konisitutone ‘a Tonga. 

Kuo tukuaki’i ‘e Edwards ‘a e Taki ‘o e Paati Temokalati, ‘Akilisi Pohiva ki hano fakamafola ha fakamalatala ‘loi’ mo ‘fa’u’.

Ko e tukuaki’i ‘eni hili ia hono tufa ‘e Pohiva ‘a e tatau ‘o e Tu’utu’uni Kapineti fika 365 ‘o e ‘aho 23 ‘o Mee ki he kau Memipa ‘o e Fale Alea. Na’a ne pehe ko e fakamo’oni ia ‘e fakatau ‘e he pule’anga ‘a e totonu ‘a Tonga ki he tu’u’anga satelaite.

‘Oku taukave ‘a Pohiva ‘oku totonu ke nofo pe ngaahi tu’u’anga satelaite ‘i he pule’anga.

Na’e toe tufa ‘e he Pule’anga Tonga ha tatau ‘o e tu’utu’uni kapineti ‘o e ‘aho 13 ‘o Sune, 2014 ‘a ia na’e  ikai ‘asi ai ha lau ke fakatau atu ‘a e tu’u’anga satelaite.

Ka na’e pehe ‘e Pohiva ko e tatau ‘o e tu’utu’uni kapineti koi a ‘oku ne fakapapau’i mai ‘e ia ‘a e lau fakatau ‘oku ha he  tu’utu’uni kapineti fika 365 o Mee ‘aho 23.

Na’e pehe ‘e Edwards ko e fakaikiiki ‘o e Tu’utu’uni Kapineti ‘e ‘ikai lava ia ke tukuange he ko e aleapau ‘i he Tongasat mo e Pule’anga na’e fakapulipuli ia.

Na’e pehe ‘e Pohiva kuopau ke fakaha ‘e he pule’anga ‘a e fakamatala kotoa ki he ‘isiu ko ‘eni koe’uhi he ‘oku fiema’u ia ke ‘ilo ki ai ‘a e kakai pea ‘oku nau fakaongo mai.

Na’e toe ui mo e Sekelitali ‘a e PSA, Mele ‘Amanaki ki he pule’anga ke ta’ofi ‘a e fakatau. Na’a ne pehe ‘oku ne fiema’u ‘a e pule’anga ke ‘ai ma’a mai he kaveinga ko ‘eni ‘oku talanga’i.

Na’a ne pehe foki ka ‘o ka ‘ikai lava ‘e he Minisitaa ‘o ‘omai ha Tu’utu’uni Kapineti ke tamate’i ‘a e tu’utu’uni ‘i Me ‘aho 23, 2014 pea ta ‘oku ne takihala’i ‘a e fonua kotoa mo e tu’i pea ‘oku totonu ke fakahifo leva ia mei hono lakanga ki mu’a ha toe lahi ange maumau ki he fonua,

Na’e toe pehe foki ‘e ‘Amanaki ‘oku ma’u ‘e he PSA ‘a e tatau ia ‘o  e tu’utu’uni kapineti fika 704 ‘o e ‘aho 12 ‘Aokosi 2011, ‘a ia na’e tali ia ai ‘a e fokotu’u ke fakatau atu ‘a e tu’u’anga satelaite ‘e ua ‘oku laiseni ‘i he Tongasat.

Ko e Tu’utu’uni Kapineti fika 365 na’e peheni hono fakalea:

  • Kuo tali ‘e he kapineti ‘a e aleapau faka’osi ki hono fakatau ‘osi ‘o e tu’u’anga satelaite ‘i he 134E mo e 138E o hange ko ia na’e tali ke fakahoko neongo ne te’eki maau hono fakaikiiki, pea ke toki fakapapau’i ‘i ha fale’i aofangatuku fakalao mei he ‘ofisi ‘o ‘Ateni Seniale.
  • Ke fakamo’oni hingoa ‘a e Minisita Lao mo e Minisita Pa’anga mo  Palani Fakafonua ‘i he aleapau kuo fai ‘a e lau ki ai ‘o fakatatau mo e fokotu’u fika 1 ‘i ‘olunga, kae fakatokanga’i ko hano fakapapau’i mei he pule’anga ‘o hange ko e aleapu ‘e toki fakahoko ia ‘i loto  ‘i ha ‘aho ‘e 30 hili hono fakamo’oni hingoa’i ‘a e aleapau kuo lau.
  • Ke fai hano fakatokanga’i ‘o e fokotu’utu’u ko ia ki hono vahevahe ‘o e pa’anga ‘e ma’u ‘i he fakatau i he Tongasat mo e Pule’anga Tonga.
  • Kuo tali e  komiti ken au hoko atu hono aofangatuku  e fokotu’utu’u fika 4 ki he  anga hono vahe e pa’anga ‘o e fakatau ‘oku lau i he Tongasat mo e Pule’anga ki mu’a pea nau tali ‘a e vahevahe koi a ‘oku ‘omi he fokotu’utu’u 4.
  • Kuo tali ke folau atu ha kau fakafofonga ki ‘Aokalani ‘i Me ‘aho 27 – 31 ke nau fakafofonga’i ‘a e pule’anga ‘i he alea ‘a e Pule’anga mo e Tongasat mo e APT ‘a ia ko e:
  1. Minisita Lao, ‘Onapolo Clive Edwards, (ko e sea ia ‘o e komiti alea ki he tu’u’anga satelaite).
  2. Minisita Pa’anga mo Palani Fakafonua Dr ‘Onapolo Eke (Tokoni Sea).
  3. CEO ‘a e Potungaue Lao ko Susana Faletau (Sekelitali ‘a e Komiti).
  • Ko e fakamole kotoa ki he folau kau ai ‘a e totongi faka’aho mo e fakamole, ‘o fakatatau ki he tu’utu’uni ngaue ‘a e pule’anga ki he Minisita lao, Minisita Pa’anga mo Palani Fakafonua pea mo e CEO ‘a e Potungaue Lao ke to’o kotoa ia mei he vouti pa’anga  folau ‘i he patiseti ‘a ‘enau ngaahi potungaue.
  • Ke toe fai hano alea’i ‘o e pa’anga ‘e $4 milion kuo fokotu’u ke totongi ‘e he Tongasat ko e sea ‘o e pule’anga ‘i he fakatau ‘o e tu’u’anga satelaite.  

 ‘I loto ‘i he ‘aho ‘e 30 na’e lau ki ai ‘a e Tu’utu’uni Kapineti ‘o e ‘aho 23 ‘o Mee ke fakahoko ai hano fakapapau’i mei he ‘ofisi ‘o e ‘Ateni Seniale hano aofangatuku ‘o e ngaahi me’a ki he alea fakatau na’e tali ai ‘a e tu’utu’uni kapineti ko e’ni ‘i he ‘aho 13 ‘o Sune 2014.

Na’e fakalea ia ‘o peheni:

1. Kuo aofangatuku hono tali mo hono fakamafai’i ‘e he pule’anga ‘a e ngaahi aleapau ne fakamo’oni’i ‘i he ‘aho 31 ‘o Me 2014, ‘o fakafofonga’i e pule’anga ‘e he Minisita lao, ‘Onapolo Clive Edwards mo e Minisita Pa’anga mo Palani Fakafonua, Dr Hon Aisake Eke ‘a e ngaahi totonu ‘a Tonga ki he ngaahi filikuenisi ‘o e:

  1. C&C+ and Ku Bands in 134 E (Assignment

And License Agreement 134 E); and

 

  1. C&C+ and Ku Bands in 138E (Assignment

And License Agreement 138 E);

2. Tali ‘e he kapineti ‘a hono fakapapau’i ‘o e ngaahi me’a ke fai mo e ngaahi me’a fakapepa ‘o hange koi a ko e sekisoni 2 (pea mo hono ngaahi kupu fekau’aki) ‘o e ngaahi me’a ke fai mo e ngaahi aleapau laiseni ‘oku ‘oatu ‘i ‘olunga pea ke fakahoko leva kinautolu ‘i he vave taha ‘e ala lava.

3. Kuo fakatokanga’i ‘e he pule’anga ‘a hono  “Tali ‘oku mo’oni” ‘a e ngaahi fakamatala fakapepa kuo fakamo’oni ki ai ‘a e minisita lao mo Minisita Pa’anga mo Palani Fakafonua ko e lipooti faka’ofisiale ia ‘o e ‘inasi ‘i he pa’anga fakatau ‘o e ngaahi totonu ‘a Tonga ki he C&C+ and Ku Bands 134E mo 138E pea mo e ngaahi alea faka’osi he vaha’a ‘o e pule’anga mo e Tongasat ‘i he ngaahi me’a kuo fai ‘a e lea ki ai.

Hala ‘a e fakalea:

Kaekehe na’e toki fakahaa ni ‘e Edwards ki he Ongoongo ‘a e Kaniva ko e fakalea ko ia ‘o e Tu’utu’uni Kapineti ‘i Me ‘aho 23 na’e ‘ikai fakalea fakalelei.

Na’a ne pehe ko e aleapau na’e fai ko hono alea’i pea tali ke fakafoki mai mei he Tongasat ki he Pule’anga pea ko e laiseni ke fai ia ‘e he Pule’anga mo e kautaha Satelaite APT.

Na’a ne toe pehe foki ‘oku ‘asi ‘i he tu’utu’uni kapineti ‘i Mee ‘a hono fokotu’u ai ‘o e komiti ken au fokotu’utu’u e kaveinga ‘o e tu’u’anga satelaite ‘i he 134E mo e 138E.

Na’a ne pehe na’e iku ange ‘enau alea ‘o ‘ikai hoko ha fakatau ia.

Koe tu’u’anga satelaite foki ‘oku ‘uhinga ki he ngaahi feitu’u he vavaa ‘oku fakatētē ai ‘a e ngaahi fo’i satelaite ‘o fakatatau ki he alea fakavaha’a pule’anga mo e International Telecommunication Union pe ITU.

Fakatatau ki ha lipooti, na’e pehe ai ‘oku ‘ikai lava ‘e Tonga ke ne ma’u ‘osi ha tu’u’anga satelaite, ka ‘e lava ke ne ‘ave ‘ene tu’u’anga satelaite ‘ana ma’a ha toe fonua pe kautaha memipa ‘i he ITU.

Na’a ne pehe ‘oku ‘ikai mahino kia Mele  mo ‘Akilisi ‘oku na tukuaki’i ‘a e fakatau ‘oku ‘i ai pe mo e totonu tatau ‘a Siaina ia ki he ngaahi tu’u’anga satelaite 134E mo e 138E, ko e lau ia ‘a Edwards.

Ko e ha ka fiema’u ai ‘e Siaina ke ne fakatau ‘a e ngaahi totonu ke ngaue’aki ‘a e tu’u’anga satelaite 134E mo e 138E lolotonga ia ‘oku ne ‘osi lesisita ‘a e tu’u’anga tatau.

I hono fakama’opo’opo na’e pehe Edwards ki he Kaniva:

  • ‘E ‘ikai fakatau ‘a e tu’u’anga satelaite 134E mo 138.
  • ‘Oku kei ‘i ai e laiseni ‘a e  kautaha APT Satellite Company Ltd mo e Tongasat ki he  tu’u’anga satelaite.
  • Kuo fakafoki mai ‘e he Tongasat ‘ene ngaahi totonu ki he pule’anga.
  • Ko hono ola leva, ‘e ma’u ‘e he pule’anga ‘a e ongo talanisiponitoa (me’angaue ke puke mo ‘ave e ongo) ‘e ua, $49 miliona mo e $4 kilu nimamano he ta’u.

 

 ‘I he taimi ni fakatatau ki he’ene lau, kapau ‘e fakamafai’i ‘a e kautaha APT ke nau lisi ‘a e ongo talanisiponitoa pea tau ‘a e alea ko ia, ‘e ‘alu hake leva ‘a e pa’anga ‘e ma’u mei ai ki he pa’anga ‘e $2 miliona he ta’u ‘i he ta’u ‘e 25 ka hoko mai.

Na’a ne pehe ‘oku ‘i ai pe mo e ‘u me’a ‘e kau lelei ki he pule’anga ka ‘oku ‘ikai ke ne lava tuku mai ki he Kaniva ‘i he taimi ni.

Na’a ne pehe foki ko ‘ene tu’u mai ko ee na’e ‘ikai ha totonu ia ‘a e pule’anga pe te ne ala tanaki ha pa’anga mei he ongo tu’u’anga satelaite ko ‘eni ‘o a’u ki he 2038. Na’e toe ‘i ai mo e fokotu’utu’u pe ki hano liliu ‘eni ‘e he Tongasat mo e APT ka kuo ‘osi liliu e fokotu’utu’u ko ia.

Ko e tu’utu’uni kapineti ‘o Me ‘aho 23, 2014 na’e fihi pea hala ‘a hono tohi  ai ‘o e lea ko e ‘fakatau ‘osi’ ‘a ia na’e ‘asi ‘i he palakalafi 1 mo e 4 ‘o fekau’aki mo e $4 miliona ‘Amelika ka na’e ‘ikai ha me’a pehe ia, ko e lau ia ‘a e minisitaa.

Ko e aleapua na’a nau fakamo’oni ki ai mo e APT moe Tongasat ko e aleapau fakapisinisi ia. ‘Oku ‘iai ‘a e ngaahi konga ia ai ki he ngaahi me’afakapulipuli fakangaue ‘oku tapu ia ke tuku ki tu’a ta’e loto ki ai ‘a e ongo fa’ahi. Ko e fakamatala ko ‘ena ‘oku ‘oatu ‘i ‘olunga ‘oku fekau’aki pe ia mo e pule’anga pea ‘oku ou hoha’a ‘i ha ala maumau ‘e ala hoko koe’uhi ko e fakahu’uhu’u ‘a Mele mo ‘Akilisi, ko Edwards ia.