'Isi Pulu: Teu tauhivaha’a ki he toko 4,257, kae ‘ikai koe toko 3

Koe tali ‘eni ‘a ‘Isileli Pulu ki hono faka’eke’eke ‘e he Kele’a ‘a ‘Akilisi Pohiva ‘o fekau’aki mo hona kehekehe, ‘aia na’e ha ‘i he Kele’a ‘aho Monite 7 ‘o Siulai ni.

‘E li’aki nai ‘e he Sea ‘Akilisi Pohiva, ‘a e Paati PTOA na’a ne fokotu’u ‘i he 2010, kae muimui ki he Timi ‘a e Kele’a ?

Kou tomu’a faka’apa’apa lahi ki he Sea ‘o e PTOA ‘Akilisi Pohiva, mo ‘ene fakakaukau ‘oku ha ‘i hono faka’eke’eke ia ‘e he Kele’a ‘o e ‘aho Monite 7 ‘o Siulai ni.  Na’a ma ‘osi fakataha tu’o 3 foki mo ‘Akilisi kimui ni mai, ‘o ma femahino’aki ai tema tomu’a ngaue ki he ni’ihi ‘o e kau fakafofonga pe kanititeiti ‘oku fai honau tukuaki’i, ke ‘aonga ‘emau Aleapau faka‘ulungaanga ma’a na’amau fakamo’oni hingoa kiai ‘i he MOU ‘o e 2010.

Na’a ma felotoi tema fakahoko ‘a e ngaue koia ‘i he uike ‘e 2 ka hoko mai, lolotonga ‘a e ‘A’ahi faka Fale Alea. Hili ia temau hoko atu ki he founga kemipeini, pe na ‘oku fair mo saiange aa kemau fa’uutaha kotoa pe koe kau memipa PTOA, pea ke mau kemipeini fakataha holo ‘i ha fo’i mahina ‘e taha, kae tuku ki he kakai kenau toki fili’i tau’ataina mei ai ha fo’i timi ngalingali ‘e lahiange honau faingamalie kenau lava, pea ke maau ia ki he uike 2 ‘o ‘Aokosi, pea toki hoko atu e kemipeini ‘a e fo’i timi filifili’i lelei koia, ke a’u ki he ‘aho fili, 27 ‘o Novema. Kaikehe, na’e te’eki ai ke aofangatuku ‘a e fokotu’u fakakaukau koia, ka kou ‘ohovale hono fakahaa ‘e he Kele’a ‘e muimui ‘a e Sea ia ‘o kemipeini mo e Timi ‘a e Kele’a ‘o kamata he uike kaha’u. Kaneongo ia, teu hoko atu au ki hono tukuaki’i au ‘e he Kele’a, tokua “ ‘oku ou tauhivaha’a au ki he kau fakafofonga, kae ‘ikai koe kakai “.

Ko e tali 'eni 'a 'Isi Pulu ki mu'a: Ikai toe ngata ngutuloi 'a Mateni

                                                   Tali 'Isi Pulu kia Mateni Tapueluelu

                                                   'Ikai ke u mavaeua au mo 'Akilisi

Teu tauhivaha’a ki he toko 4,257, kae ‘ikai koe toko 3.

Mei he ola koia ‘o e fili ‘a e toko 3 mei he Komiti Fili, ‘aia ko Dr ‘Ungatea Kata, Siale Fihaki mo Tali Makahununiu, na’e ‘omi ki he PTOA, na’a nau tuku ai kitu’a ha toko 5 mei he kau fakafofonga lolotonga ‘o Tongatapu mo ‘Eua. ‘Aia ko Sitiveni Halapua, na’e fili kiai ha toko 1,047, Sione Taione toko 901, Falisi Tupou toko 745, Semisi Tapueluelu toko 792, Sunia Fili toko 772, ‘o fakataha’i kotoa ia, koe toko 4,257. Kapau teu fili pe teu tauhivaha’a ki he fili ‘a e toko lahi pe koe fili ‘a e toko si’i mei he Komiti Fili, teu falalaange au ki he fili fakapotopoto ‘a e toko 4,257, kae ‘ikai koe fili ‘a e toko 3, ‘aki ‘a e ongo ‘uhinga pe ko ‘eni ‘e 2.

  1. Koe ngaahi makatu’unga na’e fai’aki ‘a e fili ‘a e toko 3, na’e ‘ikai maau, ma’opo’opo, ‘ikai makatu’ungalelei, ‘ikai tau’ataina, fakapalataha, pea ‘ikai ma’u kotoa ‘a e ngaahi information, naunau pe criteria ke fai mei ai ‘enau fili. eg. ‘ulungaanga moe hisitolia ‘o e kau kanititeiti ‘i honau takitaha kolo, pe ngaue’anga etc.
  2. Teu falalaange au ki he fili ‘a e toko 4,257, he na’anau fili tau’ataina, pea nau ‘ilo lahiange, fuoloaange mo vaofiange kinautolu ki he kakai moe kau kanititeiti ‘i honau takitaha vahenga, ‘o laka mama’oange ia ‘i he fili ‘a e toko 3 mei he Komiti Fili. eg. ‘E malava fefee ke nofonofo pe ha taha ‘i Hihifo pe Nuku’alofa, pea ‘ilo lahiange ia ki he loto moe fiema’u ‘a e fu’u kakai ‘e toko 4,257 ‘o Tongatapu 3, 8, 9, 10, pea mo ‘Eua?, ‘o lakaange ia he kakai totonu ‘oe ngaahi vahenga?

Kiate au, ‘oku ‘ikai koe sino taautaha ‘o e kau Fakafofonga ‘oku fai kiai ‘eku tauhivaha’a, ka koe fu’u kakai na’a nau fili mai ‘a e kau fakafofonga mei honau takitaha vahenga, ki Fale Alea. Ko kinautolu ia toko 4,257 ‘oku ou faka’apa’apa’i, toka’i mo falala kiai. Koe ‘uhinga ia ‘oku ou pipiki ai ki he kau fakafofonga lolotonga, he na’e fili mai kinautolu ‘e he tokolahi. Mahalo pe na’a toki ‘iai ha ni’ihi tenau fili ki ha kau kanititeiti fo’ou ‘i he fili hoko, ka ‘oku ou tui he’ikai ala malava kenau tafoki katoa hake pe ‘o li’aki faka’aufuli honau kau fakafofonga lolotonga, ta’e’iai ha ‘uhinga lelei.

Kiate au, fakatatau ki he lipooti ‘a e toko 3 mei he Komiti Fili, koe ngaahi ‘uhinga na’anau fai’aki hono tuku kitu’a ‘a e kau fakafofonga lolotonga ‘e toko 5, na’e fakamahamahalo,  ta’efakapapau’i, ‘ikai ha fakamo’oni pau mo fe’unga ki he ‘enau ngaahi tukuaki’i, pea toe ‘uhinga vaivai foki. Teu to’o hangatonu mei he Lipooti ‘a e Komiti Fili ‘a e ngaahi ‘uhinga na’a nau tuku ai ki tu’a ‘a e kau Fakafofonga takitaha ‘e toko 5 ‘o e PTOA. (Koe ngaahi setesi ‘oku highlight (bold) atu ‘i lalo, koe to’o hangatonu pe ia mei he Lipooti ‘a e Komiti Fili).

1). DR SITIVENI HALAPUA:  (Tongatapu 3).

Lau ‘a e Komiti: Makatu’unga ‘i ha fokotu’u ‘a Sitiveni fekau’aki moe issue ‘o e Kafataha ‘i he ‘aho 12 ‘o Siulai 2012, na’e tui mo poupou ai ‘a e Komiti kia Sitiveni Halapua “ ke ne hoko atu hono tu’uaki ‘a e Pule’anga Kafataha ‘i’ tu’a, kae ‘ataa ‘a e Sea koia ki ha taha ke kanititeiti mei he Vahenga Tongatapu 3. Koe ’uhi ‘oku toko ua pe e ongo Kanititeiti, na’e  toe mai pe ‘a Simote Vea pea koia kuo fokotu’u ‘e he komiti kene kanititeiti ma’a Tongatapu 3 “(peesi 3).

Lau ‘a ‘Isi: Koe taha ‘eni ha ‘uhinga vaivai mo’oni mo fakapalataha, ke tuku ‘aki ha fakafofonga Fale Alea kitu’a, ke tukuange hono Sea kae hu kitu’a mei he Fale Alea, kae ‘alu ‘o hoko atu hono tu’uaki ‘ene tui tau’ataaina ‘i tu’a Fale Alea. ‘Ikai ha toka’i e taha ‘a e toko 1,047 na’e fili kia Sitiveni, pea ‘oku mole faka’aufuli leva ‘a e fakamaau totonu, mei he Komiti. Teu toki fakaikiiki atu ‘i ha ‘atikolo ‘amuiange ki he ‘uhinga na’e ‘osi tuku tafa’aki ai ‘e he PTOA ‘a e issue ko ‘eni ‘o e Kafataha, kae hoko atu ‘emau ngaue fakalukufua ma’ae kakai ‘o e fonua.

2). SIONE TAIONE: (Tongatapu 8).

Lau ‘a e komiti: Koe ‘uhinga ‘eni ‘a e Komiti Fili na’e tuku’aki ‘a Sione Taione kitu’a. “ Na’a mau hoko hoko atu leva ‘o vakai’i pe ‘oku ‘iai moha ni’ihi ‘i he kau Fakafofonga ‘oku tui mo poupou ki he fokotu’u ha Pule’anga Kafataha, na’amau ‘ilo ai ’oku poupou malohi ‘a Sione Taione ki he fokotu’u ha Pule’anga Kafataha. Na’amau fiema’u foki ke tokoni mai e Sea ke toe mahinoange ‘a e tu’unga ‘oku ‘iai e tokotaha ni, ‘o mau ‘ilo ai na’e ‘ikai loto ‘a e tokotaha ni ke tautea’i ‘a Sifa Tu’utafaiva, ‘o ne fakahoko ha lea ‘one pehe ki he Sea “Ka mavahe ‘a Sifa ‘e mavahe ai moe toko 4 mei he Paati.” Na’e ‘ikai foki ke ne fakaha ‘a e hingoa ‘o e toko 4 ko ‘eni fakatatau ki he fakamatala ‘a e Sea. Koia ai ‘i he ‘emau fakakaukau fakapotopoto, ne mau fetongi ‘a Sione Taione kamau fili ‘a Semisi Fakahau ke kanititeiti ma’a Tongatapu 8. “(peesi 3).

Lau ‘a ‘Isi: Koe taha ‘eni ha ‘uhinga vaivai e taha ke tuku’aki ha fakafofonga Fale Alea kitu’a, ‘o makatu’unga ‘i ha’ane lea tau’ataina, neongo ‘oku ‘ikai mahino pe koe lea fakakata ‘eni pe fakamaatoato, pea ‘ikai mahino pe na’e fakahoko koaa ‘i ha fakataha ‘a e PTOA pe ‘i tu’a Fale Alea. Na’e te’eki ai keu fanongo au ‘i ha lea pehe ‘a Sione kimu’a. ‘Ikai ngata ai, na’e anga fefee hono vakai’i ‘e he Komiti ha toe fakafofonga ‘oku tui tatau mo poupou ki he Pule’anga Kafataha ke tuli’i, pea afe hake nautolu ‘o tuli ‘a Sione Taione, ‘i ha’ane lea tau’ataina ‘o fekau’aki mo Sifa? Na’e ‘ilo’i nai ‘e he Komiti Fili ‘a e feilaulau’i ‘e Sione hono kita, kane fakafisinga’i ‘a hono fakaafe’i ia ke Minisita Polisi, pea nofo taha ki he fiema’u ‘a hono vahenga moe PTOA? Fefee ‘ene fakafoki ‘a e $6, 000 tupu ki Fale Pa’anga kae folau economy pe ia ki ‘Isileli? Hala’ataa ha toka’i e taha ‘a e fili na’e fai ‘e he toko 901 na’e fili kia Sione, pea ‘oku ou fifili pe ‘oku ‘ife koaa ‘a e fakamaau totonu.

3). SUNIA FILI: (‘Eua 11).

Lau ‘a e komiti:  Koe ‘uhinga ‘eni ‘a e Komiti na’a nau tuku’aki ‘a Sunia kitu’a. “ ‘I he ‘emau vakai’i ‘a e Fakafofonga ‘Eua 11, ‘o makatu’unga ‘i he ’emau taukei ‘i he mo’ui mo ia kuo mau lau’ilo kiai fekau’aki moe Fakafofonga ko ‘eni lolotonga e vaha’a taimi kuo ne fakahoko fatongia ai ‘i he Fale Alea moe lolotonga ‘ene hoko koe Minisita Pa’anga ‘a e Pule’anga, nemau fakakaukau ai ke fetongi mo ia ‘e Tevita Lavemaau, koia pe ‘oku toe mai ‘oku memipa ‘i he Paati mei he Vahefonua ‘Eua 11.” (peesi 3).  

Lau ‘a ‘Isi: Koe taha mo ‘eni ha ‘uhinga ta’emahino mo unfair mo’oni. ‘Ikai ke fakaha mahino mai ‘a e ‘uhinga ‘oku tuku ‘aki ‘a Sunia kitu’a, pea koeha koaa ha fekau’aki ‘a ‘enau taukei ‘i he mo’ui, ki he faifatongia ‘a Sunia ‘oku nau ‘uhinga kiai ?  Koeha koaa ‘a e ngaahi me’a ‘oku nau lau, kuo nau laau’ilo kiai ? Hala’ataa ha toka’i e taha ‘a e fili na’e fai ‘e he toko 772 mei he Vahenga ‘o Sunia, pea ‘oku mole heni ‘a e fakamaau totonu.

4). SEMISI TAPUELUELU: (Tongatapu 10).

Lau ‘a e Komiti: “ ‘I he ‘emau vakai’i e Fakafofonga Tongatapu 10 fakatatau ki he ngaahi me’a lahi kuo ‘iai ‘emau ‘ilo kiai, fakataha moe tu’unga na’e ‘iai ‘ene fakahoko fatongia ‘i he ta’u ‘e tolu kuo tau situ’a kiai, ne mau fakakaukau ai ke fetongi mo ia. Pea mau fili ’a Pohiva Tu’i’onetoa kene kanititeiti mei Tongatapu 10. ‘I he vakai ki he ngaahi taukei ngaue tautautefito ki he tafa’aki fakapa’anga, ‘aia tene lava ke hu moia ‘o kapau ‘e Pule’anga ‘a e Paati. (peesi 4). Lau ‘a ‘Isi: Koe taha mo ‘eni ha ‘uhinga ta’emahino mo unfair mo’oni. ‘Ikai mahino ‘a e ‘uhinga ‘oku tuku’aki ‘a Semisi kitu’a. Koeha koaa ‘a e tu’unga na’e ‘iai ‘ene fakahoko fatongia?  Koeha ‘a e ngaahi makatu’unga pe ngaue hala ‘oku tukuaki’i kiai ‘a Semisi? Fefee ‘ene taukei ngaue ta’u lahi, ‘i he Potungaue Polisi, mo ‘ene fakafisinga’i ‘a e fakaafe Minisita kiate ia kimu’a ‘i he VONC? Hala’ata ha toka’i e taha ‘a e fili na’e fai ‘e he toko 792 mei hono Vahenga, pea ‘oku mole ai heni ‘a e fakamaau totonu.  

Faka’osi, na’e ‘ikai foki ke ‘iai ha ‘uhinga ia na’e tuku mai ‘e he Komiti ki hono fakakau ‘o’oku mo Falisi Tupou ki he lisi ‘a e Kele’a, pea he’ikai ha fakamatala heni kiai.