Koe konga faka’osi ‘eni ‘o e tali ‘a ‘Isi Pulu kia Mateni Tapueluelu ‘Etita ‘o e Kele’a, ‘aia na’e ha ‘i he Kele’a ‘o e ‘aho Monite 30 ‘o Sune, (peesi 18).
“Koeha ‘oku mamahi ai ‘a ‘Isileli Pulu”? Koe fehu’i ‘eni ‘a Mateni kiate au ‘Isi Pulu, pea koe’uhi koe ‘ikai ‘omai ‘e Mateni haku faingamalie ke ‘oatu ha’aku tali ‘i he Kele’a, ‘oku ou tuku atu ai ‘a ‘eku tali koia he ngaahi media kehe.
Ne pehe ‘e Mateni:
Koe loi tokua ‘emau fakafisi mei he lakanga Minisita (‘Uliti, ‘Isi & Sunia) kemau ma’u ‘a e VONC (Vote of No Confidence pe Fili-ikai-falala’anga ‘o e Palemia ‘i he 2012 ‘a ia ne to e ma’u pe e Tu’ivakano), kae Palemia ‘a ‘Akilisi. Kae pehe ‘e Mateni ia na’e ‘uhinga ‘emau fakafisi ‘a kimautolu koe lotomamahi tokua ‘a Sunia ‘i hono fetongi ia mei he Minisita Pa’anga,
Tali ‘a ‘Isi:
‘Oku loi Mateni ho’o pehe na’a mau fakafisi, koe ‘uhi koe loto mamahi ‘a Sunia ‘i hono fetongi ia mei he Minisita Pa’anga. ‘Oku fepaki ho’o fakamatala ko ‘ena Mateni mo e me’a ne ke tala ki he kakai ‘i ho’o Kele’a ‘aho 25 ‘o Novema 2013. Na’a ke tala ki he kakai ‘i he Kele’a ko ‘eni na’e fai ‘a e toe laulau pe ko hai ‘ia Sitiveni Halapua mo ‘Akilisi ‘e fokotu’u atu ‘e he PTOA ke kanititeiti Palemia ‘i he fili-‘ikai-falala’anga 2012.
Na’a ke tala tonu ki he kakai ‘i he Kele’a ko ‘eni ‘oku ’ikai fakapapau’i he taimi ko ia pe ‘e fili ‘a e kau fakafofonga ‘o e kakai na’e minisita (‘Isi Pulu, ‘Uliti Uata mo Sunia Fili) kia hai he fili palemia ni.
Na’a ke hoko atu leva ‘o tala ki he kakai ‘i ho’o lau faka’etita ko ‘eni he peesi 12 ‘o e Kele’a ‘aho Monite ko hono 25 Novema 2013 ‘a e lau ko ‘eni:
“Kae ‘ikai fuoloa mei ai kuo toe fetu’utaki hifo e kau fakafofonga e kakai ne nau minisitaa, te nau fakafisi pe nautolu ‘o foki mei he lakanga minisitaa ‘o paloti ki he Paati kapau ‘e fakafoki ‘a e lakanga Palemia kia ‘Akilisi Pohiva ko e sea ia ‘o e Paati. Na’e kau he kau minisita ko ‘eni ‘a ‘Isileli Pulu, ‘Uliti Uata mo Sunia Fili”.
Mateni ko e fakatata tonu ‘ena ho’o ngaue’aki ‘i ho’o pepa Kele’a ‘a e fakamatala ngutungutuua, fakamahamahalo mo tukuaki’i loi ke ke tanaki pa’anga fakauike ai mei he kakai. Kuo kehe ho’o lea ‘aneafi mo e ‘aho ni.
Ko ha taha maheni ngaue ‘e mahino pe ki ai ‘e ‘ikai ke ‘ai noa’ia’i pehe ha fakafisi ia, ‘aki ha ki’i ‘uhinga vaivai mo laupisi. Ka ko e ‘uhinga pe ‘ena ‘emau fakafisi mai, kemau feinga’i ke Pule’anga ‘a e Kakai, pea ke Palemia ‘a ‘Akilisi. Kae kehe kimu’a keu fakafisi, na’aku tomu’a savea’i ‘eau ha toko 154 mei hoku vahenga, pea na’e loto ai ‘a e toko 117 (76%) keu fakafisi ‘o foki mai ki he kakai. Pea na’aku ‘ave ‘a e ola koia fakataha mo ‘eku Tohi Fakafisi ki he Palemia.
Ne pehe ‘e Mateni:
Na’a ne fili au, keu Fakafofonga mei Tongatapu 4, pea na’e toe fili pe au ‘e he Komiti Fili, ka ‘oku ‘ikai keu fiemalie ai. Ka kou pipiki pe au ki he kau fakafofonga lolotonga tokua pea koe anga ia ‘ene ngaahi faka’uhinga.
Tali ‘a ‘Isi:
‘Oku ou fakamalo ki hono fili au ‘e Mateni mo e Komiti Fili, keu fakafofonga mei Tongatapu 4. Ka koe ‘uhinga ‘oku ‘ikai teu fiemalie ai, ko ho’o ‘oho hake mo Kalafi moe ki’i kau Tautahi tokosi’i ‘o fili fakavave’i ho’omou Timi Tautahi, ta’emateuteu, ta’efe’ilongaki mo ta’etoka’i mai ‘a e Paati PTOA, ‘o kamata mei ai ‘a e ma’u hala ‘a e kakai. Pea koe kamata’anga ia ‘o e palopalema.
Ne pehe ‘e Mateni:
‘Oku ou ‘ulu’akaua mo ilifia ki he kau fakafofonga fo’ou, he ‘oku ou fie Tokoni Palemia. ‘Oku ou hinga tokua he mafai, pea ko ‘emau taumu’a koia mo e kau fakafofonga lolotonga ke Palemia ‘a ‘Akilisi, ko ‘emau fakahekeheke pe moe momole ‘olunga.
Tali ‘a ‘Isi:
‘E ngata ko a ‘a fe ho’o fa’u fakamatala fakamahamahalo mo taki ke u ngali kovi. ‘Oku loi ho’o pehe ‘oku ou ‘ulukaua mo ilifia ki he kau kanititeiti fo’ou, he taumaiaa ‘oku ou ‘umisi mafai keu Tokoni Palemia. ‘Oku hala mama’o ia. Ko ‘emau tukupa moe kau fakafofonga lolotonga ‘i he MOU na’a mau fakamo’oni ki ai ‘i he 2010, ‘o pehee ai “ temau lototaha kemau ngaue fakataha ki ha tokotaha ke ne hoko koe Palemia “, ‘oku kei tu’uma’u pe ‘i he Sea, Samuela ‘Akilisi Pohiva, ‘o ‘ikai ko ha momole ‘olunga. Na’amau fakamo’oni’i ia ‘aki ‘emau tu’u fakataha he’emau ongo paloti Fili Palemia moe paloti VONC. Na’amau toe fakamo’oni’aki ‘emau fakafisi mei he Kapineti, mo hono fakafisinga’i ‘e homau ni’ihi ‘a e fakaafe Minisita, kamau tu’uma’u pe ke Palemia ‘a ‘Akilisi.
Ne pehe ‘e Mateni:
Tokua ko ‘eku pipiki ‘ia Sunia ko ‘ema Kolisi Tutuku fakataha ‘i ‘Atele, pea na’e poupou tokua ‘a Sunia kia Tu’ivakano ‘i he Kapineti ke hiki fakalaka ‘a e fili Minisita kia teau kae tuku ‘a ‘Uliti ia na’e Tokoni Sea ‘i he Paati. Koe ‘uhinga tokua ia ‘o ‘eku feinga ke kei fakahaofi ‘a Sunia, ko ‘emau tauhi va fakaekimautolu pee, kae fefee ‘a e kakai? Faka’osi’aki ‘ene pehee, ‘oku ou siokita lahi.
Tali ‘a ‘Isi:
‘Oku loi mo ho’o pehe ko ‘eku pipiki kia Sunia, tokua he na’a ma ako Kolisi Tutuku ‘i ‘Atele, pea na’e kole tokua ‘e Sunia kia Tu’ivakano keu Minisita au kae tuku ‘a ‘Uliti ia na’e Tokoni Sea. Koe ‘uhinga faka-tamaiki vale ‘eni, launoa mo ta’eta’e’uhinga, he na’ama toutou ‘alu mo ‘Akilisi ki he Palemia ‘o fakahaa kiai ‘a e issue koia, ka na’e ‘ikai pe toe liliu ‘ene tali.
‘Oku ‘ikai kemau fetauhivaa ‘aki kae tuku ‘a e kakai na’anau fili kimautolu ki Fale Alea, pea ‘oku ‘ikai keu siokita. Kapau na’aku siokita, he’ikai teu fehangahangai mo ho’o fili au, pea teu fiemalie pe ki he fili ‘a e Kele’a, moe Komiti Fili. Koe founga fili ke ma’a, kae ‘ikai koe ola.
Fakama’opo’opo:
Ko ‘eku fakama’opo’opo ki ho’o ngaahi faka’uhinga Mateni, ‘oku ke fai ‘aki ‘a e loto ‘ita, taufehi’a, moe taumu’a ke tukuhifo’i’aki au ‘a e lea loi moe kovi taha teke ala lava ‘o ma’u.
Ka ke viki’i pe ‘e koe koe mo e Kele’a ki he langilau ke sio ma’olunga atu e kakai kiate koe. Oku ke toutou tala ho’o tu’u he faitotonu mo e mateaki’i e fonua. ‘Oku sai pe ia ka e ‘ai ke fa’u ho’o fakamatala he Kele’a mei he me’a mo’oni mo lea mo’oni kae ikai loto ‘afungi mo e ‘ita he ‘alu ‘a e kau fakafofonga ‘o toe lea holo he pepa ‘a e Talaki mo e Tonga Weekly. ‘Oku mahino mai ai ‘a e kovi ho loto mo e ‘ikai faitau’ataina ‘a ho’o ngaue.
‘Oku ke toutou to’o hake e fa’a hopo ‘a e Kele’a pea ke laulau ho’o pahia he mo’ua ai. Ko ho’o ‘ai ia ke ongo’i faka’ofa’ia atu ‘a e kakai ‘iate koe pea ke folofua mola atu ai ‘e ha ni’ihi ho’o fakanafala ‘oku fai.
Me’a ke ke mahino’i Mateni ne tapupu e mo’ua ‘a e ‘u hopo ‘a e Kele’a ‘i he ki’i fo’i vaha’a taimi nounou kuo ke hu hake ai o ‘etita na’e makatu’unga ia mei he to nounou lahi mo ta’efaitotonu ho fatongia faka’etita. Ke toutou faka’ataa ke pulusi e ngaahi fakamatala lau’i kovi tu’unga’a ta’e hano fakamo’oni pau. Neongo ‘oku tangi e ngaahi hopo lahi pea te’eki faka’osi ka ‘oku ou ma’u e ‘u tatau kotoa e hopo ne mo’ua pe ‘o ngata he fakamaau’anga polisi.
Kuo ke fo’i ai he Pule’anga o holomui mai mo e founga ko ia ‘o nafu ‘aki kimautolu he PTOA he ‘oku ke ‘osi ‘ilo ‘e fakapipiko kia kimautolu ke faka’ilo koe mo ho’o fa’u fakamatala loi ‘oku tukuaki’i ‘aki kimautolu.
Fa’u fakapalanisi ongoongo ‘a e pule’anga
Kuo ke hanga mo e Kele’a ‘o fa’u fakapalanisi ‘a e ongoongo kuo tukuaki’i ai ‘a e pule’anga ki ha to nounou. ‘Oku a’u ki ho’omou feinga ta tu’o lahi ki he ‘ofisi palemia pe ko e kau minisita kuo tukuaki’i ke ‘omi ‘enau tafa’aki ‘i he taimi ‘oku tukuaki’i ai kinautolu. Kae a’u ki he me’a ‘a e Paati talu pe mei ho’o ‘etita pea ‘ikai ke ke si’i mai ke ‘oatu ‘emau tafa’aki ‘i he ‘u ‘isiu ‘oku fehu’ia ka ke afe koe ‘o fa’u fakamatala faka’etita mo ‘initaviu pe ni’ihi ke loto ke ‘ai ha’anau lau ‘o tuku mai ki he kakai ke nau ma’u fakafa’ahi taha ai pe ‘a e mo’oni. Ka ko e founga fakapoto pe ia kuo ke feinga mo ho’o pepa Kele’a ke tukutamate’i ‘aki kimautolu kau fakafofonga ‘o e PTOA kuo ke ‘ita ko e ‘ikai ke nau tui atu kiate koe.
‘Oku ‘ikai puli ko ho’o taumu’a keu ‘asi kovi, palaku, mo fakamaa ki he kakai, kake ongo’i fiefia mo fiemalie faka’atamai ai. ‘Oku ke feinga‘aki ho tukuingata mo ngaue’aki ho’o Kele’a mo ho lakanga, keu too kovi ‘aupito he fili Fale Alea ‘o e ta’uni, kae tuku pe mu’a ki he kakai, kenau toki fai hoku fakamaau’i, ‘aki ‘a e loto ma’a mo tau’ataina pea ‘oku ‘ikai ko ha’o toki fai mai ‘eni kiate au.