Fakatau atu pule'anga tu'unga satelaite 'e ua

Ko e taukave ko ia ‘o pehe ‘oku lolotonga ngaue ‘a e Pule’anga ke fakatau atu ‘a e ua ‘o ‘ene ngaahi tu’u’anga satelaite ‘i he vavaa kuo ne langa’i ha ui ke fakalelei’i leva ‘a e konisitutone ‘a Tonga ke malu’i ‘a e pule’anga mei ha’ane fakatau atu ‘a e koloa fakafonua ta’e loto ki ai a e Fale Alea.

Oku fiema’u ‘e he ‘Asosiesini ‘a e Kau Ngaue Fakapule’anga  pe PSA e Palemia Looti Tu’ivakano ke ta’ofi leva ‘a e fakatau ko ‘eni mo ui ki he pule’anga ke vakai’i e aleapau ‘i he va ‘o e pule’anga mo e kautaha Tongasat kau ki he ngaahi tu’u’anga satelaite.

Na’e pehe e he sekelitali ‘a e PSA Mele Amanaki kuo ma’u e he PSA ha tatau ‘o e tu’utu’uni kapineti fika 365 ‘o Me ‘aho 23, 2014 ‘a ia kuo ‘osi tali ai ke fakatau atu ‘a e fo’i tu’u’anga satelaite ‘e ua.

Kuo osi tuku atu ha fo’i timi ko ha kau ‘ofisiale ‘a e pule’anga ki muli ke nau alea’i ‘a e fakatau ni fakatatau ki ha lipooti.

Na’e pehe ‘e ‘Amanaki ‘oku ‘asi ‘i he pepa ko ‘eni mei he pule’anga ‘a e anga hono vahevahe ‘o e pa’anga ‘e ma’u mei he fakatau ‘i he pule’anga mo e Tongasat.

Kuo tali ai ke totongi ‘e he Tongasat ‘a e pa’anga ‘e 4 miliona ki he pule’anga kapau ‘e hoko ai pe ‘a e fakatau kae toki fai hano toe alea’i ‘a mui ‘a e alea ko ia.

Na’e ‘ikai lava ke ma’u ha fakamatala mei he ‘ofisi ‘o e palemia kau ki he ongoongo ni.

Taukave:

Pehe foki ‘e ‘Amanaki ‘oku hoha’a ‘a e PSA he ko e patiseti ‘a e pule’anga ‘oku matu’aki fakafalala ‘I he tokoni mei muli tukukehe ange ‘a e lahi ‘a e kakai ‘I Tonga ‘oku nau masiva mo fusimo’omo.

Na’a ne pehe foki neongo ‘oku te’eki ‘ilo ko e fiha ‘e ma’u hono fakatau ko ‘eni ‘o e tuunga satelaite, ko e pa’anga ‘e $4 miliona kuo fai e alea ke totongi ‘e he Tongasat ki he pule’anga ‘oku fu’u si’isii ia.

Pehe ‘e ‘Amanaki fakatatau ki ha pepa fakapule’anga ko e aleapau ‘a e pule’anga mo e Tongasat ‘i he ‘aho 30 ‘o ‘Epeleli 2009  ‘oku ha ai ha ngaahi fika ko e pa’anga ko ia ne tanaki ‘e he Tongasat mei he ngaahi kautaha ne nau lisi atu mei he Tongsat ‘a e tu’unga sateliate i he 2009 o a’u mai ki he ‘aho ni na’e ‘ofi ‘i he pa’anga e TP$17.4 miliona.

Na’e pehe ‘e ‘Akilisi Pohiva ko e taki ia ‘o e Temokalati pea kuo ne fakaanga’i mai he ta’u lahi e Tongasat mo e tokotaha ‘a’ana ‘a ia ko Pilinisesi Pilolevu ne totonu ‘a e tu’unga satelaite ke pule’i pe ia ‘e he pule’anga ‘oua ‘e ave ki he taahine pea ke ha’u hangatonu pe paanga ko ia ki he pule’anga ke tokoni ki he kakai. 

Na’e hanga ‘e he makasini pisinisi Forbes ‘a ‘Amelika ‘i he ta’u ‘e taha ‘o fakafuofua ‘a e pa’anga ‘oku ma’u ‘e Pilolevu mei he Tongasat ki he pa’anga ‘Amelika ‘e $US25 million (TP$46 million; NZ$29 million). Na’e toe pehe ‘e he Forbes ne iku hiki ‘e he pilinisesi ‘a e kautaha ki Hong Kong ke ‘oua na’a toe a’u atu ki ai e pule ‘a e lao ‘a Tonga.

Na’e taukave foki ‘a  Pohiva na’e maumau’i ‘e he ‘eiki ‘a Pilolevu,  Kingi Taufa’ahau kuo ne ungafonua ‘a e konisitutone a Tonga ‘i he’ene faka’ata ‘a hono ‘alofefine ke fakatupu pa’anga mei he ngaahi tu’unga satelaite ‘a Tonga.

Na’e lave ai a Pohiva ki he kupu 17 ‘o e konisitutone ‘a Tonga ‘a ia ‘oku pehe:

“’E fai ‘e he tu’i ‘ene pule koe’uhi ko hono kakai kotoa pe ‘e ‘ikai fai ko e me’a ke koloa’ia pe lelei’ia ha tokotaha pe ha famili ‘e taha pe ha fa’ahinga ‘e taha ta’e filifilimanako ka koe’uhi ke lelei mo monu’ia ‘a e kakai kotoa pe ‘o hono pule’anga”

Tongasat

Ko e hisitolia ‘o e Tongasat ‘oku peheni. ‘I he 1980 tupu na’e kaunga pisinisi ai ‘a Pilinisesi Pilolevu, Tangata pisinisi Tonga ko Kelepi Tupou mo e tangata tupu’i ‘Amelika ko Jerry Fletcher ’i ha pisinisi keita ne fakalele he mala’evakapuna. Na’e fokotu’u ‘eni ke ako’i ai pe e ta’ahine ke poto he fakalele pisinisi.

‘I he 1987 na’e tu’uta ai ‘i Tonga ‘a e kapani ‘o Fletcher ko e tangata tupu’i Sipenisi kae nofo ‘Amelika ko Dr Matt Nilson, ko e taukei he mala’e ‘o e satelaite. Na’e fakafe’iloaki ai ‘a Matt ki he pilinisesi.

Na’e fakaha ange ‘e Dr Nilson kia Pilolevu ‘ene tui ‘oku totonu ke hanga ‘e he pule’anga Tonga ‘o kole ke ma’u ha’anau ngaahi tu’unga satelaite.

Na’e ‘ave ‘e Pilolevu ‘a e fakakaukau ni ki he’ene eiki, Kingi Tupou IV, ‘a ia ne iku ‘o na fakataha mo Nilson ‘i Novema 1987.

Ne iku mokoi e finangalo e tu’i ki he fakakaukau pea ‘i ‘Epeleli 1988 na’e fakamafai’i ai ‘ehe Fakataha Tokoni ‘Ene ‘Afio ke fokotu’u ‘e Nilson ‘a e kautaha ko e Friendly Islands Satellite Communications Inc pea ke ne fakalele pisinisi ‘aki e hingoa ko e  Tongasat.

Fakakikihi

Na’e ‘i ai ha tohi ‘a e minisita lao ki mu’a mo ‘ateni seniale ko Looti Tevita Tupou na’e pulusi ‘e he ngaahi mitia lokolo, pea na’e fakaha ‘i he tohi ni ‘a e hoha’a ‘a e pule’anga ki he’ene aleapau mo e Tongasat kau ki he ngaahi tu’u’anga satelaite.

Na’e pehe ‘e he tohi na’e ‘i ai ‘a e aleapau ‘i he vaha’a ‘o e Tongasat moe pule’anga ke na vahe ua malie ‘a e pa’anga hu mai ki he kautaha hili ia hano to’o ‘o e ngaahi fakamole. Neongo ia ‘i he’ene a’u mai ki he 1997 ne te’eki pe totongi ‘e he Tongasat ia honau mo’ua pea ‘ikai foki fakahu ange ha’ane fakamatala pa’anga kuo ‘osi ‘atita’i ‘i he 1997.

Na’e hanga ai heni ‘e he ‘ateni seniale o tukuaki’i ‘a e Tongasat ki he pule hala’i  mo hono ‘ave hala’i  ‘o e me’a fakapa’anga pehe foki ki he fepaki ‘o e fiema’u ‘a e kau ma’umafai mo ‘enau ngaue ‘oku tonu ke nofo taha ki ai ‘i he Tongasat. Na’e fokotu’u atu ai ‘e Looti Tupou ke fakangata leva ‘a e totonu ‘a e Tongasat ke ne hoko ko e fakafofonga tokotaha pe ia ‘o e pule’anga Tonga ke fakalele ‘a e tu’u’anga satelaite.

Fakapa’anga

Na’e ‘inivesi ‘e Nilson ‘ene pa’anga ‘e $2 miliona ‘Amelika ‘i he Tongasat pea ne taukave ‘o pehe ko ia tokotaha pe ne mole ‘ene pa’anga hono fokotu’u ‘o e kautaha.

‘I he’ene lau na’a ne fakalea ‘o pehe: ko au na’a ku fua ‘ilo, fakapa’anga, kamata’i, fakalakalaka’i, fakamaketi’i mo fakapa’anga ‘a e Tongasat laka hake ‘i he ta’u ‘e ono mo e konga mei ‘Okatopa 1987 ki Fepueli 1994.

Na’e tuli ‘a Nilson mei he’ene hoko ko e talekita pule ‘o e Tongasat ‘i Fepueli 1994 ‘i he pehe ne ‘i ai ‘a e fepaki ‘i he’ene fiema’u mo hono ngafa ki he kautaha hili ia ‘ene toe  fakamo’oni ‘ana mo e kautaha Rimsat Ltd mei ‘Initiana ‘i ‘Epeleli 1992.

Na’e faka’ilo ai e Nilson ‘a Pilolevu, Fletcher mo e Tongasat ‘i ha fakamaau’anga fakavahenga ‘i Kolomipia.

Na’e setolo pe ‘i tu’a ‘a e hopo ni ‘o ‘ikai a’u ki he fale hopo ka e alea ke totongi ‘e he Tongasat ha pa’anga kia Nilson.

Ka na’e ‘i ai e hoha’a ia he pule’anga foki ki he fo’i setolo ‘i tu’a ko ‘eni koe’uhi he te ne uesia ‘e ia ‘a e malava fakapa’anga ‘a e kautaha  ke totongi ‘ene ngaahi tukupa fakapa’anga ki he pule’anga.

Totongi

‘I he 2008 na’e fakaha ai ‘e he palemia ‘o e ‘aho ko ia Dr Feleti Sevele ki he Fale Alea kuo totongi ‘osi kotoa ‘e he Tongasat ‘a hono ngaahi mo’ua ki he pule’anga.

Na’e ‘ikai ke ne tuku mai ‘a e fakaikiiki ki he ngaahi totongi na’e fai pea iku ai ke hu’uhu’u ‘a e kau fakaanga ki he lau totongi mo’ua ko ia hili ange hono ‘ilo hake ‘i he 2012 na’e ‘ave ‘e he Pule’anga ‘a e pa’anga 90 miliona Tonga ko e tokoni ia ‘a Siaina ki Tonga ki he Tongasat. Ko e  hili ia ha tohi hake ‘a Pilolevu kia Sevele ‘o kole ‘a e tokoni ‘a Siaina ko eni ke tokoni ‘i hono fakaakeake ‘ene pisinisi.

 ‘I hono tali ‘o e kole ko ‘eni ‘a e ta’ahine na’e ‘oatu ai ‘a e ‘uluaki totongi mei he pa’anga ni ‘i he 2008 ‘a ia ko e pa’anga ia ‘e 22 miliona.

Kuo fakaha ‘e he PSA mo e Paati Temoalati ‘i he uike kuo ‘osi kuo na toe ‘ave ‘a e Tongasat ‘i ha hopo fo’ou ki he fakamaau’anga ‘i hono fuhu’i ke fakafoki mai ‘a e tokoni ‘a Siaina ki he pule’anga ko ‘eni.

 ‘I he taimi tatau kuo toe fakaha ‘a hono faka’ilo ‘e Pilolevu ‘a Pohiva ki he faka’ilo fakalotokovi.

Ko e faka’ilo ‘eni hili ia ha faka’ilo ki mu’a ‘o e ta’ahine ‘e Pohiva ‘a ia na’a ne tukuaki’i ai ia ki he kaiha’a mo e kakaa’i ‘o ha pa’anga.

‘Oku ‘eke ‘e Pilolevu ‘a e pa’anga Ua Kilu Fa Mano HIva afe ke totongi ange ‘e Pohiva.