Fakamahino ‘Atita Seniale vahe ne fakahu ‘i he’ene ‘akauni pangikee

Pulusi ‘e he Kaniva’ ‘i Mē ‘aho 7 ‘o e  2014

Kuo pehe ‘e he ‘Atita Seniale ‘a Tonga, Dr Pohiva Tu’i’onetoa na’e ‘osi ‘i ai ‘a e tu’utu’uni kapineti ‘o fakangofua ke fakahu hangatonu hake ‘a e vahe ‘ovataimi ‘ene kau ngaue ki  he’ene ‘akauni pangike taautaha pea toki vahe mei ai kia kinautolu.

(vakai ki lalo ki he fakamatala ki he tu’utu’uni kapineti’)

Na’a ne toe pehe foki ko e founga ko ia na’e toe tali pe ia ‘e he Sea ‘o e Fale Alea ko ‘eni ke ngaue’aki ‘i he ta’u kuo ‘osi.

Pehe ‘e Tu’i’onetoa na’e makatu’unga ‘a e tu’utu’uni ki he founga ko ‘eni  koe’uhi ka e lava ke ma’u ‘e he kau ngaue ‘atita ‘a ‘enau vahe i he rate pe tu’unga totongi ma’olunga taha pe ko ee kuo nau felotoi ki ai mo e ngaahi kautaha pe poate kuo nau kole ke  ‘atita’i tu’ataimi ha’anau ngaahi fakamatala fakata’u kuo fu’u tomui.

Pehe foki ‘e Tu’i’onetoa ko e vahe tu’ataimi ‘eni ia ‘a e kau ngaue ‘atita pea ‘oku ‘ikai ko ha pa’anga fakapule’anga ia ke pule’i’aki ‘a e lao ki he pa’anga ‘a e pule’anga.

Na’a ne pehe foki na’e hala ke ‘i ai ha launga pe fehu’ia ‘a e founga ia ko ‘eni ‘e he kau ngaue ‘atita ka ne nau fiefia kinautolu ‘o ‘pa ki langi’.

Na’a ne fakamahino kapau ne fou  e totongi vahe ‘ovataimi ia ko ‘eni  i he founga motu’a ‘o hange ko e pau ke fakahu ki he Fale Pa’anga  ‘e pau ke fai leva ‘a e vahe ‘ovataimi ia ‘i he rate ‘oku ala ma’olalo ange ‘o fakatatau ki he tu’unga vahenga (rate) ‘a e pule’anga.

‘Oku mahino foki na’e ‘ikai ha pa’anga ‘e ngaue hala’aki ‘e he ‘Atita Seniale ‘i he founga ko ‘eni.

Ko ha tali ‘eni ‘a Tu’i’onetoa ki hano pehe ‘e he Fakafofonga ‘Eua, Sunia Fili mo Minisita Lao ‘a Tonga, Clive Edwards, na’e ‘ikai fakalao ‘a e founga ko ia pea na’e ‘osi ta’ofi.

Na’e tukuaki’i foki ‘e Fili mo Edwards ‘a Tu’i’onetoa ‘o pehe nae hala ‘ene  ma’u mai ‘a e Pa’anga ‘i he ngaahi ngaue overtime ‘a e kau ngaue mei he ngaahi Poate ‘o fakahu ia ‘i [he’ene] ‘akauni Pangike taautaha, pea toki toho mai ‘o vahe ki he kau ngaue.

Pehe e Fili, na’e totonu ke  ma’u ‘e he ‘atita ‘a e Pa’anga overtime ko ia, ‘o fakahu ia ki he Pa’anga ‘a e Pule’anga (General Revenue) pea  toki totongi mei ai ‘a e vahe overtime ‘a e kau ngaue pea ‘oku ta’emahino pe na’a ne faitotonu he vahe ko ia pe ‘ikai.  Pehe foki ‘e Fili, na’a ne ‘osi fakatonutonu a Tu’i’onetoa, pea kuo ta’ofi ia.

Tali ‘a e ‘Atita Seniale

‘Oku kei ta’emahino pe kia Sunia Fili ia ‘a e ngaue fakapule’anga; ‘uluaki ko e pa’anga na’e ngaue’i ‘i he ‘osi ‘a e taimi ngāue ‘a e Pule’anga, ‘oku ‘ikai ko ha pa’anga ia ‘a e Pule’anga pe “public fund” ‘i he lea fakapilitania; ke fakahū ki he General Revenue ‘a e Pule’anga ko e pa’anga ia ‘a e kau ngāue na’a nau ngāue’i ‘i he ‘osi ‘a e taimi ngāue fakaófisiale ‘a e Pule’anga “’a ia mei he 8:30am ki he 4:30pm”.  He ‘ikai te tau fakapōpula’i ‘a e kau ngāue ‘i he ‘osi ‘a e taimi ngāue ‘o e Pule’anga, ke mole ‘enau tau’atāina kuo ‘oange ‘e he Konisitutone ‘o e Fonua; ke nau ngāue ‘i tu’ataimi, pea tau pehē ko’enau totongi ko ia ko e “General Revenue” ia ‘a e Pule’anga.

Hala’aupito e tukuaki’i

‘Ikai, Hala ‘aupito ia!  Pea ne u pehē na’e ‘osi mahino ki he Fakafofonga ‘i he’emau talanoa ‘i he ‘aho ko ia. ka u ‘ohovale ki he’ene toe ‘ai hake ‘i he talangaʹ, pea ki he’eku fakakaukau ko’ene ‘ai fakakonga pē ia ke u ngali kovi ki he kakai ke pehee ‘oku ou kai ‘e au ‘a e pa’anga ko ia, ka te u toe fakahoko atu ke mahino lelei kiate koe fakafofonga, ‘oku ‘ikai ha lao ia te u maumau’i, pea ‘oku kei hokohoko atu pe ‘a e founga ngāue ia ko ia ‘i he taimi ni, ‘o kapau ‘oku fiema’u ‘e ha clients  ke fai ha ngāue ‘i he tu’ataimi, hili ‘a e taimi ngāue ki he pule’anga 8:30am ki he 4:30pm ‘i ha ‘uhinga lelei, pea u pehē ‘oku fakapotopoto ke fai pehē, pea fiemālie mo kinautolu te u kole ke nau ngāue ‘i tu’ataimi.  Pea ‘i he te’eki ai ke kamata ha ngāue pehē te u ‘osi tala kiate kinautolu ‘a e lahi ‘o ‘enau vahe ki he houa (‘oku laka ia ‘i he overtime rate ‘a e pule’anga), pea u fakamamafa’i ‘a e mahu’inga ‘o e fo’i ngāue ki he taimi ke ‘osi ki ai, mo e ‘ūme’a ke fai ke ‘oua ‘e hoko ha fehalaaki.  Pea koe ‘uhinga ‘o e ngāue ko’eni ko e fiema’u fakavavevave ke ‘osi ki he taimi pau ‘o ‘ikai toe liliu.

Kuo ta’u 28 ‘a e founga ko ia a’u mai ki he ta’u ni

Na’e ‘osi ‘iai pē ‘a e Tu’utu’uni Kapineti ke faka’atā ‘a e me’a ko’eni ‘i Sepitema 1986, hili ia ‘a e ta’u ‘e 3 ‘eku hoko ko e ‘Atita Seniale ‘a e Pule’anga.  Na’a ku lele ki he Tama Palemia ‘o e ‘aho ko ia ko Fatafehi Tu’ipelehake, ‘o fokotu’u ki ai ‘a e palopalema ‘o e tōmui ‘o e teuteu mo hono sivi faka’atita ‘o e ngaahi fakamatala pa’anga ‘a e Ngaahi Poate (hangē ko e me’a ko’eni na’e fai ‘e Sunia Fili ‘o tōmui ta’u 4 ai ‘a e fakamatala pa’anga ‘a e pule’anga). Pea u fokotu’u ki ai, koe’uhi ko e tōmui ‘a e fakamatala pa’anga ‘a e Ngaahi Poate, ‘e fiema’u ia ke mau ngāue overtime kae lava ‘o sivi faka’atita ‘a e ngaahi fakamatala he ‘oku kole mai ‘a e ngaahi Poate ke fai fakavave he ‘oku fiema’u ‘e he Feitu’una ‘a e ngaahi Fakamatala kuo ‘osi sivi faka’atita.  Na’e folofola mai ‘a e Tama, ‘alu ‘o fakahū mai ha’o Fokotu’u ki he Kapineti, ki ha founga ‘e sai ki he Poate pea sai ki ho’o kau ngāue.  Pea u lele mai ‘o fai ‘a e fokotu’u ki he Kapineti pea tali; pea ko e founga ngāue ia na’e ngāue mai’aki ‘e he ‘Ofisi ‘Atita ‘o a’u mai ki he ‘aho ni, ko e ta’u ‘eni ‘e 28 mei ai.  ‘I he’eku fakakaukau fakapotopoto, ko e founga pe ia ‘oku fe’unga mo e ‘atākai faka’atita ‘o Tonga ni ‘i he ‘aho ni.  Tukukehe kapau ‘e tokolahi ange ha kau ‘Atita ‘oku lesisita fakapolofesinale ‘i Tonga ni.  ‘I he taimi ni ‘oku ‘ikai a’u ia ‘o toko 5 ha kau ‘Atita fakapolofesinale ‘i Tonga ni; pea ‘oku ‘ikai te nau ngāue faka’atita ‘ata’atā pe.  ‘Oku lahi ange ‘enau ngāue fakapisinisi kehe ia ‘a kinautolu.  Pea ‘i he’eku hiki ko’eni ki he Sea ‘o e Fale Alea, na’e ‘iai ‘a e kole pehē ‘e taha ‘i he ta’u kuo’osi, pea ne u lele ki ai, pea na’a ne fakangofua ‘o hangē pe ko hoku fakangofua ‘e Fatafehi Tu’ipelehake, mo ‘ene Kapineti ‘i Sepitema 1986.  Ka te u ‘oatu ‘a e fakatātā ‘o e taimi ‘e hoko ‘a e ngaahi me’a pehe ni, neongo ‘oku tātātaha pe ‘ene hoko ‘i he taimi ni.

Te u Fakatātā:

Kapau ‘e tōmui ha fakamatala pa’anga ‘a ha Poate (ko ha fa’ahinga ‘uhinga) ‘o a’u ia ‘o fu’u fuoloa hange ko’eni, ‘osi ha ta’u ‘e 4 (‘o hange ko e me’a na’e fai ‘e he Fakafofonga Sunia Fili ‘i he’ene kei Minisitā Pa’anga), pea hū atu ha kau mēmipa fo’ou ‘o ha Poate ‘o nau vakai ki he Palopalema, pea nau feinga ke fakalelei’i. Te nau omi kiate au ke mau talanoa, pea ‘e lava ke nau pehē mai, te mau feinga ke teuteu ‘a e Ngaahi Fakamatala Pa’anga ko’eni ke lava ‘i he fo’i mahina ‘e tolu ko’eni ka hoko; te ke lava ke ‘atita’i ke lava katoa pe ‘a e ta’u ‘e 4, ‘i loto he fo’i mahina ‘e taha; ‘oku mau fiema’u ke hū ‘a e ngaahi fakamatala ko’eni ki he’emau fakataha Poate ‘osi ‘a e mahina ‘e 4 mei he ‘aho ni; mahina ‘e 3 ke mau teuteu ai ‘a e fakamatala pa’anga ki he ta’u ‘e 4 kuo tōmui; mahina ‘e taha, te mau kole atu ai ke ke fai ‘a e sivi faka’atita, pea koe fakataha Poate ‘i he māhina hono fā ke fakahū ai ‘a e ngaahi fakamatala ki he Poate ke nau vakai ki ai he ’oku fiema’u ia ‘e he Minisita ki he ngaahi Poate ke ‘osi ki ai, ‘oku ‘ikai toe fiema’u ‘e ia ke toe tōmui ange ai.

Ko ‘eku tali ‘i he taimi ko’eni ki he fa’ahinga kole pehe ni ‘oku ki’i fakavalevale, ko hono fai fakavavevave pē ha sivi faka’atita ha ta’u ‘e 4 ‘i he mahina pe ‘e taha, ‘oku tu’u pe ia he ta’emalava ‘i he ngaahi ‘uhinga kehekehe; ‘o hangē ko’eni:

i)    Ko e fuoloa ange ha tauhi ‘o ha lekooti ‘o laulaui ta’u‘e mahino pe ‘e lahi ‘a e ta’emaau mo e mole ‘a e lekooti

ii)  Kuo Fetongitongi ‘a e kau ngāue ia; ko e kau ngāue kehe eni ia he Poate ‘i he taimi ni, ‘i hono fakahoa ki he ngaahi ta’u kimu’a

iii) ‘I he kau ngāue ‘a e ‘Atita, he ‘ikai fie ngāue ha taha ia, kuo’osi ‘iai pē ‘enau polokalama ngāue kuo’osi palani ki he ta’u kuopau ke fakakakato ia‘i he taimi ngāue faka’ofisi – 8:30am – 4:30pm. Ko e rate overtime ‘a e Pule’anga ‘oku fu’u si’isi’i pango ia ke fie ngāue ai ha taha hili ‘a e taimi ‘a e pule’anga.  Na’a ku fekuki au mo e fo’i palopalema ko ia ‘i he fuofua ta’u ‘e 3 ‘eku hoko ko e ‘Atita Seniale, pea u toki lele ki he Tama ko Fatafehi Tu’ipelehake ‘o kole ngofua. Ka ko e taimi ngāue overtime, kuo hela foki ‘a e tamaiki ia he ngāue lolotonga ‘a e ‘aho, pea ko hono toe push honau sino mo e ‘atamai ‘i he po’uli, ko e faingamālie ki he hala ‘i he ngāue ‘e fu’u ma’olunga ‘aupito, pea ‘e fiema’u ‘a hono supavaisa lelei ‘aupito ‘a e ngāue ke ‘oua na’a hoko ha me’a pehē ‘aia ko hono mo’oni, te u toe kau hifo mo au hono tokanga’i he taimi kotoa.  Ka ‘oku ‘iai pe hono ngata’anga hono push ha taha ke ngāue, kimu’a pea toe tafoki mai ia ‘o teke’i kita.

iv) Ko e taha ko e overtime rate ‘a e Pule’anga, ‘oku fu’u ma’ulalo ‘aupito.  Pea kapau ‘e totongi ‘e he Pule’anga ‘a e overtime ‘a e tamaiki (mei he Public Fund pe General Revenue), ‘oku tapui ia ‘e he Lao ke totongi ha ngaue overtime ‘o toe laka he rate ‘oku ngaue’aki ‘e he Pule’anga.  Ko e Vete’anga  pē  ko e fiemālie ‘a e Poate ko ia ke totongi ha rate ‘oku ma’olunga ka e toki fiengāue ha taha.

v)  Kiate au ko e ‘Atita, pea ko e me’a ia na’a ku kole ki he Kapineti ‘i he hoko ‘a e fiema’u pehē ni.  Na’a ku kole ke tuku pe ke u alea pe ā au mo e Poate ko ia, ki ha totongi mavahe ia pea ma’olunga ia ‘i he rate ‘oku ngāue’aki ‘e he Pule’anga – koe’uhi ko e loto lelei ‘a e kau ngāue ke  nau ngāue ‘i he ‘osi ‘a e taimi ngāue fakapule’anga.  Pea totongi ‘e he Poate ko ia kiate au he ko e ‘Atita au, te u supervise ‘a e ngaue ke ‘oua na’a ‘iai ha hala ‘e fakatu’utamaki ‘i he ngaahi fakamatala Pa’anga – Pea ko au foki ‘oku fakamo’oni ki he lipooti ‘Atita – Pea te u toki ‘oange ‘e au ‘enau Vahe ‘o fakatatau ki he’emau alea na’e fai.

Pea ko ia na’e tali ‘e Fatafehi Tu’ipelehake mo ‘ene Kapineti te’eki ai ke hoko mai ‘a e Kapineti ‘o e Pule’anga ‘o e ‘aho ni; pea ko e tu’utu’uni tatau pe na’e toe fai ‘e he Sea lolotonga ‘o e Fale Alea ‘osi ‘eku fakamatala’i ‘a e keisi ‘e taha na’e toki hoko.

Koia ko e anga ia ‘o e Ngāue, pea ‘oku totongi lelei ‘aupito ‘aupito ‘a e kau ngāue ‘i he taimi ‘oku fai ai ha kole pehë ni mei he ngaahi Poate, ‘o mavahe ia mei he Ngāue anga maheni; neongo ‘oku kei ‘i lalo pe ia he ngaahi rate ‘oku ngaue’aki ‘e he kau ‘Atita mei Tu’apule’anga ‘oku nau ngāue ‘i Tonga ni.  Pea ‘oku ou fakapapau’i ‘e au ‘oku tali ia ‘e he ngaahi Poate pea toki kamata ha “Ngāue Mavahe” pehē.  Pea ka ‘ikai he ‘ikai fai ha ngāue ia, ko hono ‘uhinga ‘oku pressure ‘a e ngāue ia ki he tamaiki, pea ‘e lahi ‘a e fe’itangaki ‘i hono tenge kinautolu pea mo e faingamālie ke hala ha me’a kau fakamo’oni au he lipooti ‘atita, pea te u fua ‘e au ‘a e hala koia, ‘o kapau na’e ‘ikai te u malava ‘o ‘ilo’i lolotonga ‘a e ngāue pehē ni.

Ko e taha, manatu’i ko e ngāue ‘eni ‘osi ‘a e taimi ngāue ‘a e Pule’anga mei he 8:30am – 4:30pm; ‘oku ‘ikai ko e ngāue ‘eni ia lolotonga e taimi ngāue ‘a e Pule’anga; pea ‘oku ‘ikai ko ha pa’anga totongi ‘eni ia ‘a e Pule’anga; ko e totongi eni ia ‘o ‘emau ngāue ‘i he taimi pē ia ‘o kimautolu, ka koe’uhi ko ha kole mavahe ‘a ha Poate ke fai fakavavevave ha ngāue pehē ni.  Pea ‘oku ‘ikai toe fiema’u ia ke tohi’i ‘uli’uli mo hinehina ‘i he tu’utu’uni Kapineti ‘a e anga hono totongi kia kimautolu ‘emau pa’anga, ko e me’a fa’iteliha pe ia ‘a’aku he ko au ko e ‘Atita ‘oku sign he fakamatala pa’anga.  Pea ko au te u pule’i ‘a e ola ‘o e ngāue.  Ko e fakalea ‘eni ‘a e tu’utu’uni Kapineti (pea ko au pe na’a ku fai e fokotu’u)

Ko e tatau eni ‘o e tu’utu’uni kapineti

C.D. No.1373           24 September 1986

“Recommendation approved:

The Auditor General, during the course of audit on non-Government bodies, be allowed to agree with them on special overtime rates to be paid by non-government bodies to audit staff that are required to work over and above the normal official working hours”.

Hangē tofu pē ‘eni ia ko e fanga ki’i Clinic ‘o e kau Toketā Mo’ui, ‘oku fakangofua ‘e he Kapineti ke nau ngāue ai ma’ae kakai ‘i he taimi ‘osi ‘enau ngāue ki he pule’anga lolotonga ‘a e ‘aho.  Na’e tu’utu’uni pehē ‘a e Pule’anga ‘i he ngaahi Pule’anga kimu’a ‘i he Pule’anga lolotonga – koe’uhi ko e;

i)  ‘Ikai lava ‘e he Pule’anga ‘o ‘oange ha vahe lelei ‘a e kau Toketā ki he Mo’ui, pea lahi ai ‘a e mole ‘a e kau Toketā ki muli.  Pea ‘oku tokosi’i ‘a e kau Toketā

ii)   ‘E toe sai ange ai ‘a e mo’ui lelei ‘a e kakai, ke nau ‘alu ki ha Toketā kapau kuo’osi ‘a e houa ngāue fakapule’anga.

Kapau te tau ngāue’aki ‘a e faka’uhinga lao ‘a Clive mo Sunia ki he totongi ‘oku ma’u ‘e he kau Toketā Mo’ui mei he’enau clinics ‘i he ‘osi ‘a e taimi ngāue ‘a e Pule’anga, ‘e pau ke toe fakahū ‘a e totongi sio ki he Toketā ki Falepa’anga ki he “General Revenue” ‘a e Pule’anga, pea to e teuteu ha vausia ke toho mai ‘aki.  Kae manatu’i ko e rate ‘a e Pule’anga ‘e toho mai ‘aki he ‘oku tapu ke toe ‘ai ha rate ma’olunga ange ‘i he rate ‘osi tali ‘e he Pule’anga.  Te tau ‘alu kitautolu ki he fakaoli ‘aupito, ‘āsili ‘oku ‘ikai ko e “General Revenue” ia ‘a e Pule’anga, mo e mole ‘a e totonu ‘a e Toketā ki he’ene pa’anga.

‘Oku pehē pē mo e kau ‘Atita ‘i Tonga ni, ‘oku tokosi’i, ‘oku tokosi’i ia he toko 5 ‘a kinautolu ‘oku ‘iai ‘enau poto fakapolofesinale mo e license ke fai ‘a e ngāue faka’atita ‘i Tonga ni.

Ko e Minisitā Lao, Clive Edwards, ‘oku fai hopo pe ia he taimi ngāue ‘a e Pule’anga ‘i he’ene case fakafo’ituitui pē ‘a’ana. ‘Oku ‘ikai te mau fai pehē mautolu.  ‘Oku mau toki ngāue pē hili ‘a e taimi ngāue faka’ofisiale ‘a e Pule’anga ‘o kapau ‘oku ‘iai ha fiema’u vivili.  Koia ko ‘ene faka’uhinga lao ‘oku totonu ke fai ia kiai he ‘oku ne tānaki pa’anga ia ma’ana he taimi ‘o e Pule’anga, pea ‘oku totonu ia ke totongi ia ko e “General Revenue” á e Pule’anga.

Faka’osi, kapau ‘oku kei tāla’a ‘a e Fakafofonga mo Clive Edwards, pē na’a ku ta’etotongi lelei’i ‘a e kau ngāue, mei he 1986 ki he ‘aho ni, ko e ta’u ia ‘e 28, pea kuo tokolahi ‘a e kau ngāue ‘Atita kuo nau ‘osi mālōlō mei he ngāue.  Kole atu ongo Fakafofonga mo ‘alu ‘o ‘eke kiate kinautolu pe na’e anga fēfē ‘eku fakafeangai ‘i he me’a ko’eni; pe na’a nau mamahi pe na’a nau fiefia ‘o tau ki langi.