CEDAW: Liliu Faka-Tonga Konivēsio ki hono Ta‘ofi ‘a Hono Fakafaikehekehe‘i ‘o Ha‘a Fafine

Ko hono liliu ʻeni ʻe he Kulupu Fekauʻaki ʻa  Fafine Katoliká ʻi he 2005 ʻa e tuʻutuʻuni felotoi ki he  Konivēsio ki hono Ta‘ofi Fakaʻaufuli ‘a Hono Fakafaikehekehe‘i ‘o Ha‘a Fafine. Ko e taha ʻeni e ngaahi poupou ʻa e kulupu Katoliká ni he taimi ko iá ki hono teke ʻa e ngaahi kaveinga folau ʻa e CEDAW.

Ko e Konivēsio ki hono Ta‘ofi ‘a Hono Fakafaikehekehe‘i ‘o Ha‘a Fafine

‘I he Tu‘utu‘uni 34/180 ‘a e Fakataha Lahi′, na‘e tali pea faka‘atā ke fakamo‘oni ki ai ‘i he ‘aho 18 ‘o Tīsema 1979. Na‘e hoko ko e lao fakavaha‘apule‘anga ‘i he ‘aho 3 ‘o Sepitema 1981, ‘o fakatatau ki he Kupu 27 (1) ‘o e Konivēsio′ ni.

‘Oku loto taha ‘a e ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ni ki he ngaahi me‘a′ ni:

‘A hono toe fakapapau‘i ‘e he Saata ‘o e Pule‘anga Fakatahataha (UN Charter) ‘a e tui ki he ngaahi tefito‘i totonu ‘a e tangata′, ‘i he ngeia mo e mahu‘inga ‘o e tokotaha kotoa mo e tu‘unga tatau e ngaahi totonu ‘a tangata mo fafine,

‘Oku tokanga‘i ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ni, ‘a e talaki kuo fai ‘e he Tala Fakahāhā Fakamamani ‘a e Ngaahi Totonu ‘a e Tangata′ (UDHR) ‘a e hala faka-molale ke fakafaikehekehe‘i ‘a e kakai fefine′ mei he kakai tangata′, pea pehē ki hono talaki fakapapau‘i ‘oku fanau‘i mai e taha kotoa ki mamani mo ngeia, tau‘atāina mo e tu‘unga tatau ‘i he totonu fakaetangata, ‘o ‘ikai ha to e kehekehe ‘o tatau  ai pē, pe ko e tangata pe fefine;

‘Oku tokanga’i ‘a e ngaahi fatongia ‘a e ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Kovinānite Fakavaha‘apule‘anga ki he Ngaahi Totonu ‘a e Tangata′, ke fakapapau‘i ‘oku tu‘unga tatau e ngaahi totonu ‘a tangata mo fafine ‘i he tafa‘aki faka‘ekonōmika, fakasōsiale, ngaahi me‘a fekau‘aki mo e ‘ulungaanga fakafonua, fakasivile mo e tu‘unga fakapolitikale foki;

‘I he‘enau vakai ki he ngaahi konivēsio fakavaha‘apule‘anga kotoa na‘e fa‘u ‘i he malumalu ‘o e Pule‘anga Fakatahataha′ mo hono ngaahi kautaha makehe′, ‘oku nau tu‘uaki ‘a e tu‘unga tatau e ngaahi totonu ‘a tangata mo fafine′,

‘I he‘enau fakatokanga‘i e ngaahi tu‘utu‘uni, tala fakahāhā, mo e fale‘i ‘a e Pule‘anga Fakatahataha′ mo hono ngaahi kautaha makehe ‘oku nau tu‘uaki e tu‘unga tatau e ngaahi totonu ‘a tangata mo fafine′,

‘I he‘enau tokanga neongo kuo ‘i ai e ngaahi konivēsio pehē, ‘oku kei tu‘ulāhoko pē ‘a hono fakafaikehekehe‘i ‘o e kakai fefine′,

‘I he manatu ‘a e ngaahi pule‘anga ‘oku nau kau ki he Konivēsio′ ni, ‘oku hoko ‘a hono fakafaikehekehe‘i ‘o e kakai fefine ke maumau‘i mo mole ai ‘a hono faka‘apa‘apa‘i honau ngeia. ‘Oku hoko eni ko e fakafe‘ātungia‘i ki he kau ‘a e kakai fefine′ ‘i he tu‘unga ‘oku tatau mo e kakai tangata′, ki he tafa‘aki ‘o e mo‘ui fakapolitikale, fakasōsiale, faka‘ekonōmika mo tukufakaholo ‘a honau fonua′. ‘Oku hoko eni ke uesia e tupulekina ‘o e langa fakalakalaka mo e ngaahi lelei ke fakatu‘amelie ai ‘a e sosaieti′ mo e fāmili′, pea ‘oku toe fakafaingata‘ia‘i pe ‘eni ‘a e tupelekina ‘a e talēniti′ mo e lavame‘a ‘a fafine′ ‘i he ngāue ma‘a honau fonua′ mo e lelei fakalukufua ‘o e kakai ‘o mamani′,

‘I he‘enau tokanga ko e kakai fefine′ ‘oku nau fekuki mo e masiva′, ko kinautolu ‘oku faingata‘a ke ma‘u ha‘anau me‘atokoni, tokoni fakaemo‘uilelei′, tokoni fakaako′, tokoni fakaeako ngāue′, ngaahi faingamālie ki he ma‘u ngāue′ pea pehē ki he ngaahi fiema‘u kehe′,

‘Oku tui ‘a e ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ni, ‘oku tokoni lahi ‘a hono fa‘u ha tu‘unga faka‘ekonōmika fakavaha‘apule‘anga fo‘ou ‘oku makatu‘unga ‘i hono vakai‘i e me‘a ‘oku totonu′ mo e fakamaau totonu′, ki hono tu‘uaki ‘a e tu‘unga pe vahevahe tatau ‘a fafine pe tangata′,

‘Oku fakamamafa‘i ‘e he ngaahi fonua′ ni ‘a e mātu‘aki mahu‘inga ki hono faka‘aonga‘i kakato ‘e fafine mo tangata ‘enau ngaahi totonu′ fakaetangata,  ‘a hono ta‘ofi ‘a e laulanu′ ‘i he ngaahi tu‘utu‘uni ngāue ‘a e pule‘anga′, ta‘ofi ha fa‘ahinga founga pē ‘o e laulanu′, laulanu fakamatakali′, pule fakakolonia′, pule faka-kolonia fo‘ou′, fakamālohi fakakautau′, pule‘i fakakautau pehē ki he fakaaoao mo kaunoa ‘i he ngaahi me‘a fakalotofonua ‘o ha fonua kehe,

‘Oku fakapapau‘i ‘e he ngaahi fonua′ ni ko hono fakapapau‘i ‘oku melino mo malu ‘a e ngaahi fonua′ fakavaha‘apule‘anga, fakalelei‘i e ngaahi vā fakavaha‘apule‘anga′, ke ngāue fakataha ‘a e ngaahi fonua′, tatau ai pē pe koe hā ‘enau fa‘unga fakasōsiale mo faka‘ekonōmika′, ke hu‘i mahafu faka‘aufuli ‘a e fonua kotoa, tautautefito ki he ngaahi naunautau faka‘ātomi′, ‘i ha founga ‘oku pule‘i fakavaha‘apule‘anga ‘oku pau mo malohi, ke fakapapau‘i e ngaahi kaveinga tefito‘i tui ki he totonu′, tu‘unga tatau mo e lelei ‘i he vā ‘o e ngaahi fonua′, mo hono faka‘apa‘apa‘i e ngaahi totonu ‘a e kakai ‘oku kei pule‘i fakakolonia pe fakakautau ‘e ha Pule‘anga muli, ke nau fili honau fa‘unga fakapule‘anga′ ‘o a‘u ki he‘enau tau‘atāina kakato, pea ke faka‘apa‘apa‘i e tau‘atāina ‘a e fonua takitaha ki honau fa‘unga pule mo e totonu ki honau kelekele′, ‘e tokoni kotoa ia ki hono tu‘uaki ‘a e  fakalakalaka fakasōsiale mo langa fakalakalaka′ ke a‘u ki ha tu‘unga ‘e kakato mo vahevahe tatau ai ‘a tangata mo fafine′ ‘i he ngaahi totonu fakaetangata,

‘Oku tui ‘a e ngaahi fonua′ ni ‘e mahu’inga ‘a e langa fakalakalaka kakato ha fonua, lelei fakalukufua mo e melino ‘a mamani′, ‘oka kau kakato ‘a fafine ‘i he tu‘unga tatau mo tangata ‘i he tapa kotoa ‘o e mo‘ui,

‘Oku ‘ilo‘i ‘e he ngaahi fonua′ ni ‘oku te‘eki ke fakahounga‘i kakato ‘a e ngaahi ngāue lahi kuo fai ‘e he kakai fefine′ ki he lelei fakalukufua mo fakalakalaka ‘a e famili′ mo e sosaieti′, hangē ko e mahu‘inga fakasōsiale ‘o e fatongia fakafa‘ee′, mo e fatongia fakafāmili ‘o e ongo matu‘a′, mo hono tauhi mo tokanga‘i ‘a e fānau′, mo ‘enau ‘ilo‘i ‘oku ‘ikai totonu ke fakafaikehekehe‘i e kakai fefine′ koe‘uhi′ ko ‘enau fatongia fakafa‘ee′, kā ke mahino ko hono tauhi mo tokanga‘i ‘o e fanau′ ko e fatongia ia ke fua fakataha ‘e tangata mo fafine mo e sosaieti′ fakakātoa,

‘Oku ‘ilo‘i ‘e he ngaahi fonua′ ni ‘oku fiema‘u ke fai ha liliu pe fakalelei ki he ngaahi fatongia tukufakaholo ‘a tangata mo fafine ‘i he sosaieti′ mo e fāmili′ koe‘uhi′ ke maa‘usia e vahevahe tatau ‘a fafine mo tangata′,

‘Oku tukupā ‘a e ngaahi fonua′ ni ke fakahoko ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ‘oku hā ‘i he Tala Fakahāhā Fakavaha‘apule‘anga ki hono Ta‘ofi ‘a hono Fakafaikehekehe‘i ‘o Ha‘a Fafine, pea ko e taumu‘a′, ke fa‘u ha ngaahi founga ngāue ‘oku taau ke ta‘ofi‘aki ‘a hono fakafaikeheke′ ‘o e kakai fefine′ ‘i ha fa‘ahinga founga pe.

KONGA I

Kupu I

Koe‘uhi′ ko e ngaahi taumu‘a ‘o e Konivēsio′ ni, ‘oku ‘uhinga ‘a e “fakafaikehekehe‘i ‘o ha‘a fafine′” ki ha fa‘ahinga tō’onga ‘oku′ ne fakafaikeheke‘i, ta‘efakakau pe fakangatangata ‘a e tu‘unga tatau pe vahevahe tatau ‘a fafine mo tangata koe‘uhi′ ko ‘enau fefine′, ‘o tatau pē pe ko e fefine mali pe ‘ikai, maumau‘i mo ‘enau totonu mo tau‘atāina ‘i he lao′ mo e mala‘e ‘o e politikale, ‘ekonomika, sosiale, ‘ulungaanga fakafonua, sivile mo ha toe mala‘e pe.

Kupu 2

‘Oku ‘ikai ke tali ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ni, ha fa‘ahinga tō‘onga mo‘ui ‘oku hā ai ha fa‘ahinga fakafaikehekehe‘i ‘o fafine′ mei he kakai tangata, pea ‘oku loto taha ‘a e ngaahi fonua′ ni ke fa‘u fakavavevave ha tu‘utu‘uni ngāue ‘oku taau ke ta‘ofi‘aki ‘a e fa‘ahinga to‘onga mo‘ui ko eni′, pea kuo nau tukupā ai;

(a) Ke tanaki ki he konisitutone ‘o e ngaahi fonua takitaha ‘a e fakakaukau mahu‘inga ‘o e tu‘unga tatau mo vahevahe tatau ‘a fafine mo tangata, pea fakakau ki he ngaahi lao ‘o e fonua ko ia, pea ke matu‘aki fakapapau‘i ‘oku faka‘apa‘apa‘i mo toka‘i mo‘oni ‘e he ngaahi fonua′ ni ‘a e ngaahi lao′ ni pea pehē ki ha toe founga taau mo makehe;

(e) Ke ngāue‘aki ‘a e ngaahi lao kuo fa‘u mo e ngaahi founga kehekehe pe, pea ke tautea mo ta‘ofi ‘a e ngaahi ‘ulungaanga ‘oku hā ai ‘a hono faikehekehe‘i ‘o e kakai fefine.

(f) Ke fa‘u ha lao ke ne malu‘i e ngaahi totonu ‘a e kakai fefine′, ‘i ha tu‘unga ‘oku tatau mo e kakai tangata′, pea ke malu‘i e kakai fefine′ mei ha fa‘ahinga to‘onga ‘oku fakafaikehekehe‘i ai kinautolu ‘e he ngaahi fakamaau‘anga fakalotofonua′ mo e ngaahi ngāue‘anga fakapule‘anga′ kotoa;

(h) Ke faka‘ehi‘ehi mei ha fa‘ahinga tō‘onga pe fa‘ahinga ‘ulungaanga ‘oku hā ai ‘a hono fakafaikehekehe‘i ‘o fafine mo tangata′ pea ke fakapapau‘i ‘oku tokanga makehe e kau pule mo e ngaahi ngāue‘anga fakapule‘anga′ ki he tu‘utu‘uni ko ia′;

(i) Ke ngāue‘aki e founga kotoa ‘oku taau ke ta‘ofi ‘a hono fakafaikehekehe‘i ‘o e kakai fefine′ ‘e ha taha, kautaha pe pisinisi;

(k) Ke ngāue‘aki ‘a e ngaahi founga kotoa ‘oku taau kau ai hono fa‘u ha ngaahi lao, ke fetongi‘aki ha fa‘ahinga lao pe tu‘utu‘uni fakalao, pe ‘ulungaanga pe tō‘onga mo‘ui ‘oku hā ai ‘a e fakafaikehekehe‘i ‘o e kakai fefine′ mei he kakai tangata;

(l) Ke liliu e kupu‘i lao kotoa ‘i he Lao ki he Ngaahi Hia′ ‘oku hā ai ‘a e fakafaikehekehe‘i ‘o e kakai fefine′ mei he kakai tangata;

Kupu 3

Kuo pau ke ngāue‘aki ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ni, ha ngaahi founga ‘oku taau, pea fa‘u ha ngaahi lao, ke faka‘ai‘ai ‘a e ngaahi ngāue fakalakalaka mo lelei ‘a e kakai fefine, pea ke ma‘u ‘e he kakai fefine′ ‘a ‘enau ngaahi totonu kotoa mo tau‘atāina, ‘i ha tu‘unga ‘oku tatau mo e kakai tangata′, ‘i ha mala‘e pē, tautautefito ki he mala‘e fakapolitikale′, fakasōsiale′, faka‘ekonōmika′, mo e ngaahi me‘a fakafonua′.

Kupu 4

  1. He‘ikai lau ko ha fakafaikehekehe ‘o hangē ko ia ‘oku hā ‘i he Konivēsio′ ni, ‘okapau e ngāue‘aki ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ha ngaahi founga ngāue fakataimi ke ‘oange ha faingamālie makehe ki he kakai fefine, ke vave ai ha‘anau tulituli hake ke tu‘unga tatau mo e kakai tangata pea ‘e ‘ikai ha fakafaikehekehe‘i ‘o tangata mei a fafine. ‘E ta‘ofi e founga ngāue′ ni ‘i ha taimi kuo a‘usia ‘e he kakai fefine ‘a e taumu‘a ke tu‘unga tatau mo tangata.
  2. He‘ikai ke lau ko ha fakafaikehekehe‘i ‘o tangata meia fafine ‘okapau ‘e ngāue‘aki ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ni ha fa‘ahinga founga makehe, kau ai ‘a e ngaahi founga ‘oku hā ‘i he Konivesio′ ni, ‘a ia ‘oku fakataumu‘a ki hono malu‘i e kakai fefine toutama′.

Kupu 5

‘Oku loto ‘a e ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ni ke ngāue‘aki ‘a e ngaahi founga kotoa ‘oku taau:

(a) Ke fai ha fakalelei ki he ngaahi to‘onga mo‘ui fakasōsiale mo fakafonua ‘o tangata mo fafine′, ‘oku hā ai ‘a e ngaahi ‘ulungaanga ‘o e fakakehekehe‘i ‘o fafine mei a tangata′ hangē ko e ‘ulungaanga fakafa‘afa‘ahi fakamatakali, pehē ki ha fa‘ahinga ‘ulungaanga pe fakakaukau ‘oku′ ne fakatupu ‘a e pehē ‘oku ma‘ulaloange pe ma‘olungaange ‘a fafine ‘ia tangata, pea pehē ki hono fakakalakalasi ‘o e ngaahi fatongia′ ‘o kehe ‘a e fatongia ‘a tangata mei a fafine.

(e) Ke fakapapau‘i ‘oku kau ‘i he polokalama ako ki he fāmili′, ‘a e ako ke mahino ‘a e mahu‘inga ‘o e mo‘ui fakasōsiale′ mo e fatongia fakafa‘ee′ pea moe fakapapau‘i ko e fatongia tauhi ‘o e fanau′ ‘oku tatau pe ‘a fafine mo tangata, pea ke manatu‘i ma‘u pē ke fai ‘a e leleitaha ma‘ae fanau′.

Kupu 6

Kuo pau ke ngāue‘aki ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ni ‘a e ngaahi founga kotoa ‘oku taau, ‘o tatau pe ki he fakalao mo ha toe founga pē, ke ta‘ofi‘aki hono fetuku ta‘efakalao ‘a e kakai fefine′, pa‘usi‘i mo ngāue fakapa‘umutu‘aki e kakai fefine′.

KONGA II

Kupu 7

Kuo pau ke ngāue‘aki ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ni ‘a e ngaahi founga kotoa ‘oku taau, ke ta‘ofi ‘a hono fakafaikehekehe‘i ‘a e kakai fefine′ ‘i he ngaahi me‘a fakapolitikale mo fakapule‘anga ‘a e fonua′, tautautefito ki hono fakapapau‘i ‘oku ma‘u ‘e he kakai fefine′ ‘i he tu‘unga ‘oku tatau moe kakai tangata′:

(a) ‘A e faingamālie tatau ki he ngaahi fili falealea mo e ngaahi fili fakafonua fekau‘aki mo ha fo‘i kaveinga, pea ke nau kau ki he fili ki he lakanga ngāue fakapule‘anga.;

  1. e) Ke kau fakataha ‘a fafine mo tangata ‘i hono fa‘u e ngaahi tu‘utu‘uni ngāue fakapule‘anga, fakahoko ‘o e ngaahi tu‘utu‘uni ngāue mo e ngaahi fatongia fakapule‘anga ‘i he ngaahi tu‘unga kehekehe.
  1. f) Ke kau ‘a e kakai fefine′ ki he ngaahi kautaha fakatahataha tau‘atāina mei he pule‘anga′ (NGOs) mo e ngaahi kautaha ‘oku nau tokanga ki he ngaahi me‘a fakapule‘anga mo fakapolitikale ‘a e fonua′.

Kupu 8

Kuo pau ke ngāue‘aki ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ni ‘a e ngaahi founga kotoa ‘oku taau, ke fakapapau‘i ‘oku ma‘u ‘e he kakai fefine′, ‘a e ngaahi faingamālie tatau mo e kakai tangata, ke fakafofonga‘i honau  Pule‘anga takitaha ‘i he ngaahi me‘a fakavaha‘apule‘anga′ mo e ngaahi kautaha fakavaha‘apule‘anga′, ‘i he tu‘unga ‘oku tatau mo e kakai tangata ‘o ‘ikai ha toe fakafaikehekehe.

Kupu 9

  1. Kuo pau ke foaki ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′, ki he kakai fefine′, ‘a e ngaahi totonu ‘oku tu‘unga tatau mo e kakai tangata′ ke ma‘u mai, liliu pe tauhi pē ‘a honau tangata‘i fonua′. Kuo pau ke fakapapau‘i, he ‘ikai liliu e tangata‘i fonua ‘o ha fefine ‘oku mali mo ha muli, pē ‘e liliu hono husepāniti′ ‘a hono tangata‘i fonua′ lolotonga ‘e na nofo mali′, pe te ne hoko ko ha fefine ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha fonua ‘e kau ki ai, pe ‘e fakamālohi‘i ia ke ne ma‘u e tangata‘ifonua hono husepaniti′.
  1. Kuo pau ke toka‘i tatau ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ni ‘a e totonu ‘a fafine mo tangata ki he ngaahi me‘a ‘oku fekau‘aki mo e tangata‘ifonua ‘a ‘enau fanau′.

KONGA III

Kupu 10

Kuo pau ke fakapapau‘i ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ni ‘a e ngaahi founga kotoa ‘oku taau ke fakahoko ke ta‘ofi‘aki ‘a e ngaahi fakafaikehekehe‘i ‘a fafine mei he kakai tangata, pea ke fakapapau‘i ‘oku ma‘u ‘e fafine mo tangata′ ‘a e faingamālie tatau ‘i he mala‘e ‘o e ako′;

(a)  ‘A e ngaahi tu‘unga fakaako mo taukei ngāue, ngaahi faingamālie ako tipiloma mei he ako‘anga ‘i ‘uta pe kolo, pea ke fakapapau‘i ‘oku ma‘u ‘e he fānau valevale′ ‘a e faingamālie tatau ki he ako′ ‘i ha fa‘ahinga ako pē, hangē ko e ako fakatekinikale, ako fakapalōfesinale′ mo fakatekinikale mā‘olunga, mo e ngaahi ako ngāue kotoa;

(e) ‘A e ngaahi faingamālie ako ki ha fa‘ahinga kaveinga pē ‘o tatau, ‘a e ngaahi sivi fakaako tatau, kau faiako, ‘apiako mo e ngaahi naunau ako ‘oku lelei;

(f) Ke ta‘ofi ‘a hono fakakalakalasi ‘a e ngaahi fatongia ‘a tangata mo fafine ‘i he tu‘unga fakaako, ‘aki hono faka‘ai‘ai e ako fakataha ‘a tangata mo fafine, pe ha fa‘ahinga ako kehe ‘oku fakataumu‘a tatau, tautautefito, ki hono toe liliu e ngaahi tohi ako′, ngaahi polokalama ako′ mo hono liliu e ngaahi founga fakafaiako′ ke ma‘u e taumu‘a′ ni;

(h) ke ma’u ‘e fafine mo tangata ‘a e ngaahi faingamālie tatau ki he ngaahi sikolasipi′ mo e ngaahi tokoni fakapa‘anga kehe ki he ako′;

(i) Ke ma‘u ‘e fafine mo tangata ‘a e ngaahi faingamālie tatau ki he ngaahi polokalama ako ‘a e kakai lalahi′ (non-formal education) ki he laukonga, tohi, faifika mo e lea′, tautautefito ki he ngaahi polokalama ‘oku fakataumu‘a ki hono fakasi‘isi‘i ‘a e faikehekehe ‘i he tu‘unga fakaako ‘a tangata mo fafine′;

(k) Ke fakasi‘isi‘i e nofo ‘a e tamaiki fefine′ mei he ako′ mo hono fokotu‘utu‘u ha ngaahi polokalama ki he fānau fefine mo e kakai fefine kuo nau nofo te‘eki ‘osi ‘enau ako′;

(l) Ke ma‘u ‘a e ngaahi faingamālie tatau ‘a tangata mo fafine ke nau kau ki he sipoti′ mo e ngaahi ako ki he fakamālohi sino′;

(m) Ke ma‘u e fakamatala fakaako totonu ke tokoni ki he mo‘uilelei mo e fiefia ‘a e fāmili′, kau ai e ngaahi fakamatala mo e fale‘i fekau‘aki mo hono palani ‘o e fāmili′.

Kupu 11

  1. Kuo pau ke ngāue‘aki ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ‘a e founga kotoa ‘oku taau ke fakangata ‘a hono fakafaikehekehe‘i ‘a e kakai fefine′ ‘i he ngāue kotoa, koe‘uhi′ ke fakapapauʻi ‘oku nau ma‘u ‘a e ngaahi totonu ‘i he tu‘unga ‘oku tatau mo e kakai tangata′, tautautefito:

(a) Ki he totonu ke ngāue′ ‘a ia ko ha totonu ‘oku fanau‘i mai mo e tangata mo e fefine kotoa;

(e) ‘A e totonu ki he ngaahi faingamālie ngāue tatau, kau ai hono ngāue‘aki e tu‘unga fakaako mo taukei ngāue tatau ‘i he ngaahi lakanga ‘oku ‘ataa′;

(f) ‘A e totonu ‘a tangata mo fafine ki he tau‘atāina ke fili ‘a e ngāue ‘oku fie ngāue ai, ‘a e totonu ki he ngaahi lakanga mā‘olungaange, ngaahi malu‘i ngāue′, ngaahi monū‘ia kotoa ‘o fafine mo tangata, ngaahi tu‘unga ngāue, mo e totonu ki he faingamālie ako ngāue′ mo ngāue ‘i ha taimi pē, pehē ki he ngaahi faingamālie tatau ki he ako ngāue mo ngāue ‘i he taimi tatau, mo e ngaahi ako ngāue ‘i he ngaahi tu‘unga mā‘olunga′ mo hono hokohoko atu′;

  1. h) ‘A e totonu ki he tu‘unga vāhenga tatau, kau ai e ngaahi monū fakangāue, mo hono toka‘i tatau ‘o e kakai fefine mo e kakai tangata ‘oku nau fakahoko e ngaahi ngāue ‘oku mahu‘inga tatau, pea pehē ki he tu‘unga tatau hono fakamā‘opo‘opo e ngāue kuo fakahoko′;

(i) ‘A e totonu ki he malu‘i fakangāue′, tautautefito ki he taimi ‘o e mālōlō ngāue′, ta‘ema‘ungāue′, taimi ‘o e mahamahaki′, taimi ‘o e faingatā‘ia fakaesino′, taimi ‘oku toulekeleka ai mo ha fa‘ahinga faingatā‘ia kehe pē ‘oku ‘ikai ai ke malava e ngāue′, pehē ki he totonu ki he ma‘u vāhenga he lolotonga ‘o ha mālōlō si‘i mei he ngāue′;

(k) ‘A e totonu ki he malu‘i fakaemo‘ui′ mo e malu ‘o e ngaue‘anga′ mei ha fakatu‘utāmaki, kau ai mo hono malu‘i ‘o e mo‘ui fakafanau ‘a fafine′.

  1. Koe‘uhi′ ke ta‘ofi ‘a hono fakafaikehekehe‘i ‘a e kakai fefine′ mei he kakai tangata, makatu‘unga ‘i he‘enau mali pe ta‘emali pē ‘i he‘enau toutama, pea mo fakapapau‘i ‘oku toka‘i mo‘oni ‘enau totonu ke nau ma‘u ngāue′, kuo pau ke ngāue‘aki ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ha ngaahi founga ‘oku taau:

 

(a) Ke tapu‘i, tukukehe kapau ‘oku ‘i ai ha fa‘ahinga ‘uhinga lelei ‘oku fakangofua‘i ai, ‘a hono fakanofo ha fefine mei he ngāue′, tu‘unga ‘i he‘ene toutama pe mālōlō ai mei he ngāue′, pe fakafaikehekehe‘i ‘i hono fakanofo mei he ngāue′ makatu‘unga ‘i he‘ene mali pe ta‘emali;

 

(e) Ke ma‘u vāhenga ‘a e kakai fefine ‘oku nau toutama mo mālōlō ai mei he ngaue′ pe ko ha fa‘ahinga malu‘i monū‘ia mo ‘ikai ke mole ‘enau ngāue′, pe ko ha tu‘unga ngāue′ ma‘olunga pe ko e vāhenga fakasōsiale;

(f) Ke poupoua ‘a hono fokotu‘u e ngaahi ngāue ma‘a e kakai′ ke malava ai ha ongo matu‘a ke fua fakataha ‘a hona fatongia ki he famili′ mo e ngāue′ mo ‘ena kau ki he ngaahi me‘a fakapule‘anga′, ‘aki hono tu‘uaki ‘a hono fokotu‘u mo langa ha ngaahi feitu‘u mo naunau ‘oku nau fehokotakinga ‘i hono tokanga‘i e fānau′;

(h) Ke malu‘i makehe ‘a e kakai fefine toutama′ ‘i ha fa‘ahinga ngāue ‘oku fakatu‘utāmaki ki he‘enau mo‘ui′.

  1. Kuo pau ke vakai‘i ‘a e ngaahi lao malu‘i kotoa pe fekau‘aki mo e ngaahi me‘a ‘oku lave ki ai e kupu′ ni, pea ‘e fai leva hano fakalelei‘i, to‘o pe fakalahi ‘o fakatatau ki he ‘ilo fakasaienisi mo fakatekinolosia ‘oku ma‘u he taimi ko ia′.

Kupu 12

  1. Kuopau ke ngāue‘aki ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ‘a e ngaahi founga ‘oku taau ke ta‘ofi ‘a hono fakafaikehekehe‘i ‘o fafine′ mei a tangata ‘i he mala‘e ‘o e tokoni ki he mo‘ui fakaesino′ koe‘uhi′ ke ma‘u faingamālie tatau ki he tokangaekina ‘o e mo‘ui fakaesino′, kau ai e ngaahi tokoni ki hono palani e fāmili′.
  1. Tukukehe ‘a e ngaahi me‘a ‘oku hā ‘i he palakalafi 1. ‘o e kupu′ ni, kuo pau ke fakapapau‘i ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ‘oku ‘i ai e ngaahi ngaue‘anga ‘e ta’etotongi, ‘oku taau ke tokoni ki he kakai fefine toutama′, fā‘ele′, mo toki ‘osi fa‘ele′, pehē ki hono fakapapau‘i ‘oku ma‘u me‘atokoni taau mo lelei, fakatupu ivi ‘a e kakai fefine feitama′ mo kinautolu ‘oku fakahuhu ‘enau pēpee′.

Kupu 13

Kuo pau ke ngāue‘aki ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ‘a e ngaahi founga kotoa ‘oku taau ke ta‘ofi ‘a hono fakafaikehekehe‘i ‘o e kakai fefine′ ‘i he ngaahi tafa‘aki kehe faka‘ekonōmika′ mo e mo‘ui fakasōsiale′, koe‘uhi′ ke fakapapau‘i, ‘oku nau ma‘u ‘i ha tu‘unga ‘oku tatau mo e kakai tangata′, ‘a e ngaahi totonu tatau, tautautefito:

(a) ki he totonu ki he ngaahi monū‘ia ‘a e famili;

(e) ki he totonu ke nō, mōkisi mo ha fa‘ahinga nō pa‘anga kehe;

(f) ki he totonu ke kau ki he ngaahi feohi fakafiefia, sipoti mo e tapa kotoa ‘o e ngaahi me‘a fakafonua′.

Kupu 14

  1. Kuopau ke fakatokanga‘i ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′, mo kau atu ki he‘enau lau, ‘a e ngaahi palopalema ‘oku fehangahangai mo e kakai fefine mei he ngaahi kolo ki ‘uta′, pea fakakau atu ai ‘a ‘enau tokoni mahu‘inga lahi ki he ngaahi fiema‘u ki he mo‘ui faka‘ekonōmika ‘a honau ngaahi fāmili′, pehē foki ki he ngaahi tafa‘aki ‘o ‘enau ngāue ‘oku ‘ikai ke totongi pa‘anga pe ma‘u ai ha vāhenga′, pea ke fakapapau‘i ‘oku kau e kakai fefine mei he ngaahi kolo ki ‘uta′ ‘i he ngaahi me‘a kotoa ‘oku hā ‘i he Konivēsio′ ni.

(2) Kuo pau ke ngāue‘aki ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o  e Konivēsio′ ‘a e ngaahi founga kotoa pe ‘oku taau ke ta‘ofi ‘a hono fakafaikehekehe‘i ‘a e kakai fefine mei he ngaahi kolo ki ‘uta′, kae fakapapau‘i ‘oku nau kau mo ma‘u monū‘ia tatau mo e kakai tangata′, mei he ngaahi langa fakalakalaka ‘o e ngaahi feitu‘u ‘i ‘uta′  tautautefito ki hono fakapapau‘i ‘oku nau ma‘u ‘a e totonu:

(a) ke nau kau ‘i hono fakalahi mo fakahoko e ngaahi palani langa fakalakalaka ‘i he tu‘unga kotoa pē;

(e) ke nau ma‘u ha ngaahi tokoni fe‘unga ki he mo‘uilelei′, kau ai e ngaahi fakamatala, fale‘i mo e ngaahi ngāue ki hono palani e fāmili′;

(f) ke nau ma‘u hangatonu e ngaahi monū‘ia mei he ngaahi polokalama malu‘i′;

(h) Ke nau ma‘u e faingamālie ako ngāue mo ha fa‘ahinga ako pē, hangē ko e ngaahi ako ‘oku fakalele ‘e he potungaue ako faka-lokiako pea mo ha toe ako kehe (formal and non-formal), kau ai e ako ki he lea, tohi, laukonga mo e faifika′, koe‘uhi′ ke toe leleiange ‘enau poto‘i ngāue′ mo e lelei fakalukufua ‘a e komiuniti′;

(i) Ke nau uki ha ngaahi kulupu fakalakalaka mo fakakautaha koe‘uhi′ ke nau ma‘u e ngaahi faingamālie faka‘ekonomika tatau ‘i he‘enau ngāue′ pe ngāue fakafo‘ituitui′;

(f) Ke nau kau ki he ngaahi me‘a fakakolo kotoa pē;

(g) Ke faingofua ‘enau fakamo‘ua mo nō pa‘anga ki he ngoue′, ngaahi naunau fakamāketi′, tekinolosia mo e faingamālie tatau ‘i he ngaahi liliu fakalakalaka ki he ngoue′ pehē ki he ngaahi fokotu‘utu‘u fehikitaki′ fekau‘aki moe kelekele;

(h) Ke nau ma‘u ha tu‘unga mo‘ui fe‘unga, tautautefito ki he falenofo‘anga′, falekaukau′ mo falemāloloo′, ‘uhila′ mo e ma‘u‘anga vai′, fefononga‘aki′ mo e fetu‘utaki′.

KONGA IV

Kupu 15    

  1. Kuo pau ke fakapapau‘i ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ‘oku tu‘unga tatau ‘a tangata mo fafine ‘i he lao′.

(2) Kuo pau ke foaki ki he kakai fefine′, ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′, ‘a e tu‘unga fakalao tatau mo e kakai tangata′ ‘i he ngaahi hopo sivile′ pea nau ma‘u mo ha ngaahi faingamālie tatau ke faka‘aonga‘i e tu‘unga fakalao ko ia′. ‘Oku tautautefito eni ki hono ‘oange ki he kakai fefine′ ‘a e ngaahi totonu ke nau fakahoko ha ngaahi aleapau mo tokanga‘i e ngaahi ‘api pe koloa, pea ke toka‘i tatau kinautolu ‘i he tu‘unga kotoa ‘o e hopo ‘i he fakamaau‘anga fakapule‘anga′ mo e fakamaau‘anga makehe′.

  1. Kuo loto taha e ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ‘oku ta‘efakalao ‘a e ngaahi aleapau mo e ngaahi tohi ‘oku ‘i ai honau mahu‘inga fakalao ka ‘oku′ ne fakangatangata e totonu fakalao ‘a e kakai fefine′.
  1. Kuo pau ke fakapapau‘i ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ‘oku ma‘u tatau ‘e tangata mo fafine ‘a e ngaahi totonu fakalao ko ia ‘oku fekau‘aki mo e lao ki he fehikitaki fakafo‘ituitui′ mo e tau‘atāina ke fili e feitu‘u pe fonua ‘oku fie nau nofo ai.′

Kupu 16

  1. Kuo pau ke ngāue‘aki ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ‘a e founga kotoa pē ‘oku taau ke ta‘ofi ‘a hono fakafaikehekehe‘i ‘o e kakai fefine′ ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē felāve‘i mo e nofo mali′, ngaahi vā fakafāmili′, tautautefito ki hono fakapapau‘i, ‘oku nau ma‘u faingamālie tatau mo e kakai tangata′ ki he ngaahi faingamālie ko eni:

(a) ‘A e totonu tatau ke mali;

(e) ‘A e tau‘atāina ke fili ‘a honau hoa mali′ pea ke nau mali ‘i he loto fiemālie mo loto lelei ki ai′;

(f) ‘A e ngaahi totonu mo fatongia tatau ‘i he nofo mali′ mo ha taimi ‘o e vete′;

(h) ‘A e ngaahi totonu mo fatongia tatau ‘oku ma‘u ‘e ha fa‘ē pe tamai, tatau ai pē pe ‘oku mali pe ‘ikai, ‘i he ngaahi me‘a fekau‘aki mo e fānau′; ka e fakamu‘omu‘a ma‘u pē ‘a e me‘a ‘e lelei taha ma‘ae fanau′;

(i) ‘A e ngaahi totonu ke fili tau‘atāina mo fakapotopoto ‘a e tokolahi mo e anga hono fakavaha ‘e na fanau′ pea mo ma‘u ha fakamatala, mo hano ako‘i mo e ngaahi founga ‘e malava ke nau faka‘aonga‘i ai e ngaahi totonu ko ia′;

(k) ‘A e ngaahi totonu mo fatongia tatau ki hono tauhi fakalao ‘a e fānau′, tauhi ‘a e fānau ‘oku ‘i he malumalu ‘o e fakamaau‘anga′, tauhi fakatalāsiti mo hono ohi pe pusiaki‘i ‘o e fanau′, pe ko ha founga fakalao kehe ki hono tauhi e fanau′; pea ke mu‘omu‘a ma‘u pē ‘a e me‘a ‘e lelei taha ma‘ae fānau′;

(l) Ke ma‘u ‘e he husepaniti′ mo e uaifi′ ‘a e totonu fakafo‘ituitui tatau, kau ai ‘a e totonu ki hono fili ‘a hona hingoa fakafāmili′, taumu‘a ngāue fakapalōfesinale mo ha toe ngāue pe;

(m) Ke ma‘u totonu tatau ‘a e husepāniti′ mo e uaifi′ ki hono ma‘u, ma‘u mai, fakalele, pule‘i, faka‘aonga‘i mo hono tufaki ‘e na koloa′, tatau ai pē pe ‘e ta‘etotongi pe ma‘u ‘aki ha pa‘anga.

  1. He‘ikai ke fakalao ‘a hono fakama‘u mo fakamali‘i ‘o ha ki‘i tamasi‘i pe ta‘ahine, pea kuo pau ke fakahoko e ngāue kotoa pē ‘oku fiema‘u, kau ai hono fa‘u ha ngaahi lao, ke tuhu‘i tonu e ta‘u fakalao ki he mali′ pea ke tu‘utu‘uni pau ‘a hono lesisita e mali kotoa ‘i he ‘ofisi ‘o e failesisita mali.

KONGA V

Kupu 17

  1. Koe‘uhi′ ko e taumu‘a ke vakai‘i e ngaahi ngāue kuo fakahoko fakalotofonua fekau‘aki mo e Konivēsio′ ni, ‘e fokotu‘u ha Komiti ki hono Ta‘ofi ‘a hono Fakafaikehekehe‘i ‘o Ha‘a Fafine (‘e ngāue‘aki pē hono ui ko e ‘Komiti’) ‘a ia ‘e mēmipa ai e toko tahavalu, ‘i he hoko ‘a e Konivēsio′ ni ko e lao fakavaha‘apule‘anga, pea ‘alu hake ‘o toko uatolu hili e fakamo‘oni ‘a e fonua hono tolungofulu-ma-nima′ ki he Konivēsio′. Ko e kau mēmipa ki he komiti′ ‘oku fili mei he kau mataotao ‘oku tu‘unga mā‘olunga ‘enau mo‘ui fakamolale pea mo ‘ilo fe‘unga ‘i he ngaahi mala‘e kehekehe ‘o e Konivēsio. ‘E fili ‘a e kau mataotao′ ni mei he kakai ‘o e ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′, kā te nau ngāue fakafo‘ituitui pē ‘o ‘ikai ke nau fakafofonga‘i e fonua ‘oku nau ha‘u mei ai. ‘E fiema‘u ke vahevahe lelei ‘a hono fili e kau mataotao′, mei he ngaahi feitu‘u kotoa ‘o mamani, pea mo fakafofonga‘i e ngaahi matakali kotoa mo e ngaahi tefito‘i fa‘unga fakalao kotoa.
  1. Kuo pau ke fili e kau mēmipa ‘o e Komiti′ ‘aki e founga paloti fakapulipuli mei he ngaahi hingoa kuo fokotu‘u mai ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′. ‘E ‘atā pē ke fokotu‘u mai ‘e he fonua takitaha ha taha mei honau fonua′.
  1. Kuo pau ke fakahoko e fuofua fili′ ‘i he mahina ‘e ono mei he ‘aho ‘e fakalao ai e Konivēsio′ ni. ‘I he mahina ‘e tolu ki mu‘a pea fakahoko e fili′, ‘o ‘ikai toe tōmuiange, ‘e faitohi ‘a e Sekelitali Seniale ‘a e Pule‘anga Fakatahataha′ ki he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ni ‘o fakaafe‘i kinautolu ke ‘omi ‘enau kanititeiti takitaha ‘i loto he māhina ‘e ua. ‘E tānaki ‘e he Sekelitali Seniale′ ‘a e ngaahi hingoa kuo fokotu‘u mai′ mo honau fonua takitaha, ‘o ne fokotu‘utu‘u fakatatau ki he ‘alifapeti pea ‘oatu ki he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′.
  1. ‘E toki ui ‘e he Sekelitali Seniale′ ‘a e fakataha ‘a e ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ke fili e kau mēmipa ‘o e Komiti′, ‘a ia ‘e fakahoko ‘i he ‘Ulu‘i ‘Ofisi ‘o e Pule‘anga Fakatahataha′. ‘I he fakataha ko ia′, ‘a ia kuo pau ke ma‘u fakataha ai e vahe tolu ‘e ua ‘o e ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivesio′ ni, ‘e fili ai ki he Komiti′ ‘a kinautolu na‘e lahitaha e kakai ne nau fili ki ai′ pea mo tokolahi taha hono fili kinautolu ‘e he kau fakafofonga ‘o e ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ‘oku nau ‘i he fakataha′ mo pāloti′.
  1. ‘E fili e kau mēmipa ‘o e Komiti′ ke nau ngāue ‘i he ta‘u ‘e fā. Kā ko e toko hiva ‘i he toko tahavalu ‘e fuofua fili′, ‘e ‘osi ‘enau taimi ngāue′ ‘i he ‘osi ‘a e ta‘u ‘e ua; hili pē ‘a e fuofua fili′, ‘e toki fili ‘e he Sea ‘o e Komiti′ ‘a e hingoa ‘o e toko hiva ko ia′.
  1. Ko hono fili ‘o e kau mēmipa ‘e toko nima ke tanaki atu ki he Komiti′ kuo pau ke fakahoko ia ‘o fakatatau ki he lau ‘a e palakalafi 2, 3, mo 4 ‘o e kupu′ ni, hili e fakamo‘oni e fonua hono tolungofulu-ma-nima′ ki he Konivēsio′ ni. ‘E ‘osi e ngāue ‘a e toko ua mei he toko nima ko eni′ hili ‘a e ta‘u ‘e ua, ‘a ia ‘e toki fili hona hingoa′ ‘e he Sea ‘o e Komiti.
  1. Ka nofo ha taha ‘o e kau mēmipa ‘o e Komiti′, ‘e fili ‘e he fonua ‘oku ha‘u mei ai,′ ha toe mataotao ‘e taha mei he fonua pe ko ia′, ‘o kapau ‘e tali ‘e he Komiti′.
  1. Kuo pau ke ma‘u vāhenga ‘a e kau mēmipa ‘o e Komiti′ mei he Pule‘anga Fakatahataha′ ‘i hono fakamafai‘i ‘e he Fakataha Lahi′, ‘o fakatatau ki he ngaahi tu‘unga mo e founga ngāue kuo tu‘utu‘uni ‘e he Fakataha′, pea mo fakatatau ki he mahu‘inga ‘o e ngaahi fatongia ‘o e Komiti′.
  1. Kuopau ke ‘oatu ‘e he Sekelitali Seniale ‘a e Pule‘anga Fakatahataha′ ‘a e kau ngāue mo e ngaahi naunau ngāue fe‘unga ki hono fakahoko lelei e ngaahi fatongia ‘o e Komiti′ fakatatau ki he Konivēsio′ ni.

Kupu 18

  1. Kuo tukupā e ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′, ke nau takitaha ‘oatu ha lipooti ki he Sekelitali Seniale ‘o e Pule‘anga Fakatahataha′ ke vakai‘i ‘e he Komiti′. ‘E fakahā ‘i he lipooti, e ngaahi ngāue ki he lao′, ngāue ‘a e fakamaau‘anga′, ngaahi potungāue′ mo ha toe founga ngāue kehe kuo nau ngāue‘aki ki hono fakahoko honau ngaahi fatongia ‘oku tu‘utu‘uni ‘e he Konivēsio′ ni, pehē ki he ngaahi fakalakalaka kuo fakahoko fekau‘aki mo e ngaahi me‘a′ ni:

(a) Hili ‘a e ta‘u ‘e taha mei he ‘aho na‘e mēmipa ai  ‘a e fonua ko ia′ ‘i he Konivēsio′;

(e) Hili ia′ pea fakata‘u fā pē ‘i ha taimi pe ‘e fiema‘u ai ‘e he Komiti′.

  1. ‘E lava pē ke tala ‘e he ngaahi lipooti′, ‘a e ngaahi mo‘oni‘i me‘a ‘oku tupunga ai ‘a e ngaahi faingata‘a mo uesia ‘a e tu‘unga ‘o e fakahoko fatongia ‘oku tu‘utu‘uni ‘e he Konivēsio′ ni.

Kupu 19

  1. ‘E toki fa‘u pē mo tali ‘e he Komiti′ ‘a e ngaahi tu‘utu‘uni ki he ngāue′.
  1. ‘E fili fakata‘u ua ‘e he Komiti′ ‘a ‘ene kau ‘ofisa ngāue′.

Kupu 20

  1. ‘E fakataha fakata‘u ‘a e Komiti′, ‘o ‘ikai toe laka hake ‘i he uike ‘e ua, ke vakai‘i ‘a e ngaahi lipooti ‘oku fakahū pē ‘e ‘omai ‘o fakatatau ki he kupu 18 ‘o e Konivēsio′ ni.

 

  1. ‘E fakahoko ‘a e ngaahi fakataha ‘a e Komiti′ ‘i he ‘Ulu‘i ‘Ofisi ‘o e Pule‘anga Fakatahataha′ pē ko ha toe feitu‘u kehe ‘oku loto ki ai ‘a e Komiti.

Kupu 21

  1. Kuo pau ke fa‘u lipooti fakata‘u ‘a e Komiti′ ‘o ‘ave ki he Fakataha Lahi′ ‘o fou atu ‘i he Kosilio ki he Ngaahi Me‘a Faka‘ekonomika′ mo Fakasōsiale′ (ECOSOC). Ko e lipooti ko eni ‘e fekau‘aki ia mo ‘ene ngaahi ngāue, ngaahi fokotu‘u fakakaukau mo ha ngaahi fale‘i, makatu‘unga ‘i hono sivi‘i e ngaahi lipooti mo e ngaahi fakamatala mei he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′. Kuo pau ke kau atu ‘a e ngaahi fokotu‘u fakakaukau mo e fale‘i ko eni′ ‘i he lipooti ‘a e Komiti′, fakataha mo ha ngaahi me‘a kehe ‘oku lave ki ai e ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivesio′, ‘okapau ‘oku ‘i ai.
  2. Kuo pau ke ‘ave ‘e he Sekelitali Seniale ‘a e Pule‘anga Fakatahataha′ ‘a e ngaahi lipooti ‘a e Komiti′ ki he Komisoni ki he Tu‘unga ‘o e Kakai Fefine′ ke nau ngāue‘aki.

Kupu 22

Kuo pau ke faka‘atā ‘a e ngaahi kautaha makehe ′ ke ‘i ai ha‘anau fakafofonga ‘i he taimi ‘oku vakai‘i ‘a hono fakahoko ‘o e fatongia ‘oku tu‘utu‘uni ‘e he Konivēsio′ ‘a ia ‘oku felāve‘i mo ‘enau ngaahi ngāue′. ‘E ‘atā pē ke fakaafe‘i ‘e he Komiti′ ‘a e ngaahi kautaha makehe′ ke nau ‘omi ha ngaahi lipooti fekau‘aki mo hono fakahoko e ngaahi fatongia ‘oku tu‘utu‘uni ‘e he Konivēsio′ ‘a ia ‘oku felāve‘i mo ‘enau ngaahi ngāue.′

KONGA VI

Kupu 23

He‘ikai uesia ‘e he Konivēsio′ ni ha ngaahi kupu‘i lao ‘oku kaungalelei ki he a‘usia ‘a e tu‘unga ‘oku vahevahe tatau ai ‘a tangata mo fafine′ ‘a ia ‘oku hā:

(a) ‘I he lao lolotonga ‘o ha Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′; pē

(e) ‘I ha konivēsio, talite pe aleapau fakavaha‘apule‘anga kehe kuo fakamo‘oni ki ai ‘a e fonua ko ia′.

Kupu 24

Kuo tukupā e ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ke ngāue‘aki ‘a e ngaahi founga kotoa pe ‘oku taau, fakalotofonua, ‘o fakataumu‘a ke ma‘u kakato ‘a e ngaahi totonu kotoa ‘oku hā ‘i he Konivēsio′ ni.

Kupu 25

  1. ‘E ‘atā ‘a e Konivēsio′ ni ke fakamo‘oni ki ai e fonua kotoa pe.
  2. Kuo fili ‘a e Sekelitali Seniale ‘o e Ngaahi Pule‘anga Fakatahataha′ ke ne tauhi ‘a e ngaahi tohi fakamo‘oni mo fakapapau fakapule‘anga ki he Konivēsio.′
  3. Ko e Konivēsio ko ‘eni′ kuo pau ke toe fakapapau‘i fakapule‘anga ‘e ha fonua ‘e fakamo‘oni ki ai′ pea toki hoko ‘a e fonua ko ia ko e mēmipa ‘o e konivēsio.′ Kuo pau ke fakahū ‘a e ngaahi tohi fakamo‘oni mo fakapapau′ ki he Sekelitali Seniale ‘o e Pule‘anga Fakatahataha′.
  4. ‘E kei ‘atā pē ‘a e Konivēsio′ ni ke fakamo‘oni ki ai ha fonua pe, hili ‘e ne hoko ko e lao fakavaha‘apule‘anga. Kuo pau ke ‘ave ‘a e ngaahi tohi fakamo‘oni ko ia′ ki he Sekelitali Seniale ‘a e Pule‘anga Fakatahataha′.

Kupu 26

  1. ‘Oku ‘atā ki ha Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ‘i ha fa‘ahinga taimi pē ke fai ha tohi kole ki he Sekelitali Seniale ‘a e Pule‘anga Fakatahataha′ ke fakalelei‘i ‘a e Konivēsio′ ni.
  1. ‘E toki fa‘u ‘e he Fakataha Lahi ‘o e Pule‘anga Fakatahataha′ ha ngaahi founga ngāue ke fai ki he tohi kole ko ia′, ‘okapau ‘oku ‘i ai ha tohi kole pehē.

Kupu 27

  1. ‘E hoko ‘a e Konivēsio′ ni ko e lao fakavaha‘apule‘anga hili ‘a e ‘aho ‘e tolungofulu mei he ‘aho ‘e fakahū ai ki he Sekelitali Seniale′ ‘a e tohi fakamo‘oni ki he Konivesio′ ‘a e fonua hono uofulu′.
  1. ‘E toki hoko ko e lao fakavaha‘apule‘anga ‘a e Konivēsio′ ni ki ha fonua ‘e fakamo‘oni ki he Konivēsio′ ni, hili hono ‘oatu ‘a e tohi fakamo‘oni hono uofulu′ ki he Sekelitali Seniale′, ‘i he ‘aho hono tolungofulu mei he ‘aho na‘e ‘oatu ai ‘ene tohi fakamo‘oni′ ki he Sekelitali Seniale′.

Kupu 28

  1. Ko e Sekelitali Seniale ‘o e Pule‘anga Fakatahataha′ te ne tānaki mo tufaki ki he ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′, ‘a e ngaahi tohi ‘oku fakahā ai ‘e he ngaahi Fonua Mēmipa′ ‘oku ‘ikai ke nau fie tukupā, kakato pē fakakonga, ki ha kupu pe ngaahi kupu ‘o e Konivēsio′, ‘a ia ‘oku ‘oatu fakataha mo e ngaahi tohi fakamo‘oni ki he Konivēsio′.
  1. ‘E ‘ikai ngofua ke tali ha tohi ‘o ha fonua ‘oku ne fakahā ‘oku ‘ikai ke fie tukupā, kakato pē fakakonga, ki ha kupu pe ngaahi kupu ‘o e Konivēsio′, ‘okapau ‘e uesia pe fepaki mo e taumu‘a ‘o e Konivēsio′.
  1. ‘E ‘atā pe ke fakafoki ‘e ha fonua ‘a ‘ene fakahā ‘oku ‘ikai ke fie tukupā, kakato pē fakakonga, ki ha kupu pe ngaahi kupu ‘o e Konivēsio′, ‘i ha fa‘ahinga taimi pē, ‘aki ha faitohi ‘a e fonua ko ia′ ki he Sekelitali Seniale ‘o e Pule‘anga Fakatahataha′. ‘E toki fakahā leva eni ‘e he Sekelitali Seniale ki he toenga ‘o e ngaahi Fonua Mēmip′.

Kupu 29

  1. Ka ‘i ai ha ta‘efelotoi ‘i he vā ‘o ha Fonua Mēmipa ‘e ua pe lahiange, fekau‘aki mo hono faka‘uhinga‘i pē anga hono fakahoko ‘o e Konivēsio′, ‘o ‘ikai malava ke fakalelei‘i ‘i ha alea, kuo pau leva ke ‘ave ke fakamaau‘i, ‘i ha kole ‘a e taha ‘o e ongo fonua. Kapau he‘ikai felotoi ‘a e ongo fa‘ahi′ ki he anga hono fokotu‘utu‘u ‘o e fakamaau, ‘e ‘atā leva ke ‘ave ‘e ha taha ‘o e ongo fa‘ahi′ ki he Fakamaau‘anga Fakavaha‘apule‘anga ki he Fakamaau Totonu (International Court of Justice) ‘aki ‘a e kole ‘o fakatatau ki he Lao ‘a e Fakamaau‘anga Fakavaha‘apule‘anga.
  1. ‘E ‘atā pe ki ha Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ke ne fakahā ‘oku ‘ikai ke fie tukupā ki he palakalafi I ‘o e kupu′ ni, ‘i he taimi ‘oku′ ne fakamo‘oni ai ki he Konivēsio′ ni. ‘E tau‘atāina e toenga ‘o e ngaahi Fonua Mēmipa ‘o e Konivesio′, mei he tu‘utu‘uni ‘a e palakalafi I, ‘i honau vā takitaha mo ha fonua ‘oku ‘ikai ke tukupā ki he palakalafi I.
  1. ‘E ‘atā pe ke fakafoki ‘e ha Fonua Mēmipa ‘o e Konivēsio′ ‘a ‘ene fakahā ‘o fakatatau ki he palakalafi 2 ‘o e kupu′ ni, ‘i ha fa‘ahinga taimi pē ‘aki ha‘a ne fakahā ki he Sekelitali Seniale ‘o e Pule‘anga Fakatahataha′.

Kupu 30

Kuo pau ke fakahū atu ki he Sekelitali Seniale ‘o e Pule‘anga Fakatahataha′ ‘a e ngaahi tatau ‘o e Konivēsio′ ni ‘i he lea faka-‘Alepea′, faka-Siaina′, faka-Pilitānia′, faka-Falanisē, faka-Lūsia′, mo faka-Sipeini′. Neongo ‘a hono fakalea kehekehe′ ka ‘oku nau mafai tatau kotoa pe.

UNOFFICIAL TONGAN TRANSLATION OF THE CONVENTION ON THE ELIMINATION OF ALL FORMS OF DISCRIMINATION AGAINST WOMEN (CEDAW)

ADAPTED FROM A PUBLICATION BY THE LEGAL LITERACY PROJECT (CATHOLIC WOMEN’S LEAGUE (CWL)) AND REGIONAL RIGHTS RESOURCE TEAM (RRRT) 2005