“Pea lea ‘ae kau ‘Apositolo ’Eiki, ke ke fakalahi ‘emau tuii”

Ngaahi lesoni: Same 137; Tangilaulau 1:1-6; 2 Timote 1:1-14; Luke 17:5-10

Himi 457/482/400/502/507/576

Veesi Malanga Luke 17:5 “Pea lea ‘ae kau ‘Apositolo ’Eiki, ke ke fakalahi ‘emau tuii”

‘Oku tau lolotonga fononga pe foki he fa’ahi ta’u fakalotu ‘oe Laumalie Ma’oni’oni (Penitekosi) ‘a ia ‘e toki fakakakato ia ki he ‘aho 30 ‘o Novema. Na’a tau fononga mai mo Luke he ngaahi sapate kuo hili ‘i he ngaahi talanoa hono feinga’i ‘e Sisu ke matu’aki pau mo mahino ‘ae anga ‘etau fetauhi’aki mo hotau ngaahi vaa fakaetangata ‘o hangee ko si’i Lasalosi he uike kuo hili. ‘Oku hoko atu heni ‘a Luke ‘i he kaveinga tatau ai pe ‘ae fakamahu’inga’i ‘ae pau ke lelei ‘etau fetauhi’aki fakalotu moe fakalotolahi’i ai pe ‘ene kau muimui ki he ngaahi pole ‘oe muimui kiate ia. ‘I he konga ki mu’a ‘oe talanoa ni (vv 3-4) ‘oku lea ai ‘a Sisu ki he’ene kauako ‘o fakalotolahi’i ‘ae pau ke nau fehangahangai moe ngaahi fakatanga pea moe nunu’a ‘oku totonu ke fua ‘e he toko taha ‘oku ne hoko koe fakatukia ki hono malanga’i ‘o ‘ene Kosipeli. Ka ki he kauako koe me’a lahi ia ke valoki mo fakamolemole tu’o fituʹ he ‘aho ha taha pehee. He kapau na’a koe fitu liunga fitungofulu pe ‘a Matiu ‘e ala fai pe ai ha feinga (Matiu 18:21). Ka koe’uhii koe ‘ikai ke nau ongo’i te nau lava’i ‘ae “fakamolemole” ko ia ai na’a nau fai ai ‘ae kole ni kia Sisu ka ko hotau veesi malanga ia “Pea lea ‘ae kau ‘Apositolo ’Eiki, ke ke fakalahi ‘emau tuii”

Koe fakalahi mai foki ‘oku ‘uhinga ia kuo ‘osi ‘i ai pe ha ki’i tui (fakava’e) pea ‘oku ‘uhinga leva ‘ae lea fakalahi mai. Mou Manatu kainga koe uhouhonga ‘eni ‘oe ngaahi ngaue lalahi ‘a Sisu ‘o tatau pe ‘i he malanga moe fakamo’ui mahaki. Pea ‘ikai ia ko ia pe ka ‘oku ne lolotonga hu’u atu foki ki Selusalema ke fakakakato ‘ae pekia. Koe kotoa ‘oe ngaahi ngaue ni na’e mamata mo sio tonu pe ai ‘ae kauako ni. ‘Oku hanga leva ‘e he’enau kole fakalahi tui kia Sisu ‘o fehu’ia lahi ‘ae tu’unga moe fa’ahinga loto na’e fai’aki ‘enau muimui. ‘E mo’oni nai ‘a e kole ni, he ko ‘ete hao mei he “fakatukiaʹ” mo lava ke toutou fai ha fakamolemole ko e me’a nai ia ‘a e tui lahi. Ko e “tui” koe taha ia ‘oe ngaahi me’a ngaue tefito ‘oe lotu pea ‘oku ‘ikai mei ha’atau ngaue’i ka ko hono fakahaa’i ‘e hotau lotu koe “mea’ kotoa pe kuo tala ‘e he Tohitapu ki he ‘Otua pea mo Sisu Kalaisi koe “mo’oni” ia. Pea ‘i he taimi tatau te tau fakahaa’i ‘ae mo’oni ko ia ‘i he’etau lea moe ngaue. ‘Oku mahino pe foki koe kole ni ‘oku ne fakafofonga’i kotoa ‘ae tangata koe me’a vaivai pea mo fakangatangata. Ka koe ngaue ni na’e fai ia ‘e Sisu he lolotonga ‘ene ma’u ‘ae sino vaivai mo fakangatangata ko ia. Pea kia Luke ‘oku hoko ‘ae lea tui heni ke ne fakamalohi’i mo fakalotolahi’i ‘ae kauako ki he ngaue matu’aki faingata’a koe pau ke fai ‘ae fakamolemole ke tu’o fitu he ‘aho ma’ae kau fakatuki’anga.

Koe tenga’i musita neongo ‘ene si’isi’i ka ‘oku kakato pea ‘oku ne ma’u kakato ‘iate ia pe ‘ae ngaahi ivi fakatupu ‘oku ma’u ‘e ha toe tenga’i ‘akau ‘oku lalahiange. He neongo ‘ene si’isi’i ka ‘oku ‘ikai natula ia ke toe “si’isi’iange” ka ko hono natula ke “tupu” ki he “lalahiange.” Koe fakamatala foki ia ‘oe Siasi ‘oku ‘ikai ko ha “Organisation” ka koe “Organism” ‘oku tupu mo mo’ui ‘iate ia pe.  Fakatatau ki he fakaukau ‘oe tui tokua koe fa’ahinga ivi pe mafai ia kuo foaki ‘ata’ataa mai pe ‘e he ‘Otua ke tau ‘ilo mo fakatokanga’i’aki ‘ene ngaahi ngaue (Kelesi) ‘oku tau ‘inasi faka’aho ai. Ki he kauako na’a nau kole ke fakalahi mai ‘i he ‘uhinga ki he quantity, ka koe tali ko ia ‘a Sisu, ka ne ‘i ai ha’anau tui si’isi’i pe kae kakato (quality) kuo mou ‘osiki ‘ae lao ‘ofa. He ko hono tanumaki mo fakalahi ‘ae “kakato” ko ia koe ivi ngaue mai ia ‘oe ‘Otua ‘o ‘ikai tu’unga ‘i ha’atau ngaue lelei ka ‘i he’ene meesi pe mo ‘ene Kelesi. ‘Oku natula ia ke hiki mei he kelesi ki he kelesi …’io mei he fakamolemole tu’o 2 ke tolu pea fa ‘o fai atu. ‘Io ka ne kakato ‘ae si’isi’i ko ia neongo koe tangata pe kitautolu ka na’a mo ha toe malie ‘o mamani…pea na’a mo ha toe fakamatala’i malie mai ha tokateline fo’ou mo ha tui fo’ou…’ae faka’ataa ‘ae nonofo fakasotoma he lotu fakakalisitiane…’ae liliu ‘ae Tohitapu ke fakatonu mai ki he’etau fiema’u…’ae fai kovi mai hotau ngaahi fili…tala atu  he’ikai hiki pe li’aki ‘e he tui si’isi’i pe kae kakato ha mo’ui ki he mala’ia ta’engata. Pea folofola ‘a e ‘Eiki, ka ne ai ha’amou tui, ‘o tatau mo e fo’i tenga’i musita hono lahi pea ‘i ha’amou kamata lea ki he fu’u fiki moli ni fei mo mata’aki koe, pea hiki ‘o tu’u ‘i tahi, kuo ne fai leva ‘o hangee ko ho’omou tala.” (v 6)

‘Oku ngaue’aki heni ‘e Sisu ‘ae talanoa ki he mahu’inga ‘oe kole fakalahi tui ‘ae kauako he maama ‘oe talanoa ki he anga hono tauhi ‘e he tamaio’eiki ‘a hono ‘Eiki. “ Pea tau lau ko e tokotaha ‘iate kimoutolu ‘oku ‘i ai ‘ene tamaio’eiki..” (v 7). Koe tamaio’eiki ‘eni (doulos) ka ‘oku ‘ikai ko ha sevaniti (diakonos), pe populaʹ (desmios) he ‘oku natula kehekehe pe honau fakamatala’i ‘o fakatatau ki honau ngaahi fatongia taki taha. Ko e tamaio’eki “oku ngoue, pe tauhi manu; pea ‘i he faifai pea ne ha’u mei he ngoue te ke pehee ko aa ki ai, ha’uange ‘o tokoto ke kai, ‘o? (8) ‘Aa, ‘ikai ko ho’o lea ‘e pehee, ke ke teuteu mai mu’a ha’aku tina pea ke huke ho kofu ‘o tauhi au kae ‘oua ke ‘osi ‘eku kai mo ‘eku inu pea ka hili ia pea ke kai mo inu koe? ‘Oku ha mei he fakamatala ‘a Luke ko hono fakamatala kakato ia ‘oe Tamaio’eiki ‘oku ‘ikai hano toe taimi ‘o’ona ma’ana kae ma’a hono ‘eiki ‘ata’ataa pe. Kohai leva kainga ‘e ala mo’ui he fa’ahinga mo’ui ‘oku tofanga ai ha tamaio’eiki?  Koeha nai ‘ae ‘uhinga ‘oku fai pehee ai ‘ae ‘Eiki ni ki he’ene tamaio’eiki? Koe ha nai ‘ae ‘uhinga ‘oku loto lelei pehee fau ai ‘ae tamaio’eiki ni ke talangofua kakato ki hono ‘eiki? ‘Oku ‘ikai nai ha loto hounga’ia ‘i he ‘Eiki ki he tonunga ‘ene tamaio’eiki ke faiange ha’ane ki’i lea fakamalo pe kae toki si’i mohe ‘o kumi ivi ki he fatunga pu’i ‘oe ‘aho ka hoko mai?

Kapau foki kainga ko ha Sevaniti mahalo foki te na ki’i ma’u ha faingamalie ke na kai fakataha mo hono ‘eiki pea mo na potalanoa. ‘Ikai! Koe tamaio’eiki ‘eni ia koe fai pe ‘e ia ‘ae ngaahi me’a totonu pe ia ke ne fai. Kapau pe ko ha popula pe sevaniti te ne fai ha fakaanga ki hono ‘eiki kapau ‘oku ‘ikai ke ne ma’u ‘ae loto hounga’ia he si’ene mateaki mo tounga hono tauhi ia mo fai ‘a hono me’a kotoa pe. Ka ki ha laumalie ‘o ha tamaio’eiki ko ‘eni ia ‘ae koloa kanokato ‘oku fufuu mo fakatoka he ‘ai’anga “mo’oni” ‘i hono laumalie “Ko e kau tamaio’eiki ta’e’aonga aipe kimautolu kuo mau fai pe ‘a e me’a na’e totonu ke mau fai.ʹ” Ki he tamaio’eiki kuo fu’u hulu pe ‘ae koloa fungani ia kuo mau ‘inasi ai mei homau ‘eiki he kuo ‘osi fakatau ia ‘e Kalasi kimautolu pea ko kimautolu ‘oku mate mo mo’ui pe ma’a Kalaisi. Koehaa hake ‘ae ki’i fakamolemole ‘o tu’o fitu pe he ‘aho ke fakatataua ‘ene fakamolemole’i ‘ae angahala ‘ae mamani. Kuo ‘osi fe’unga pe ‘ene pekia mo toetu’u ke mau mate mo mo’ui pe ma’ana “Ka ne tatau pe ‘ae kakai mo ‘one’one ‘oe tahi, kei lahi pe ‘a ho pekia ke ‘ufi’ufi ‘enau hia. Ka hoko mai ‘ae ‘aho lahi ko ‘eni pe te u tu’unganaki “Ko Sisu kuo ne pekia ‘o ‘ave ai ‘a ‘eku hia” (Himi 418:4). Kainga ke tau ma’u ha loto pehee tala atu ‘e hiki mo’unga ‘etau ngaue’i ‘ae fungavaka ‘oe ‘Eiki.

Kainga ‘oku tapu ‘aupito he lao ia ‘oe tamaio’eiki ke ke launga…pe faka’ali’ali ivi moe poto he loto ngaue ‘a hono ‘Eiki he taumaia ‘e kakakunga ki he poto moe ivi ‘a hono ‘eiki. ‘Oku tapu ‘ae faka’alinga lelei moe touaki ngaue pea moe mo’ui fe’au’auhi he taumaia ‘oku puli ia pe unga ki hono ‘eiki. Ki he tamaio’eiki ko ‘ene mo’ui pe ke fakahounga’ia ‘ae ‘ofa lahi hono ‘eiki. He ‘ikai mahino ia ki he su ‘ae popula pea moe sevaniti ‘ae kelesi ‘oku taumala ai ‘ae suu ‘oe tamaio’eiki. He ‘ikai ‘uhinga ia ki he kau fakaanga lalahi ‘oe siasi/ kolo/ famili ‘ae tafenga kelesi ‘oku hifo he laumalie ‘oe tamaio’eiki ‘oku ne ngaue fakalongolongo pe. ‘Oku ne fakalongolongo he ‘oku ‘ikai hala ha tu’utu’uni ia ‘a hono ‘eiki ma’ana ka koe koto fakamo’ui ‘ata’ataa pe. Pea ko e toenga mo’ui ‘a e tamaio’eikiʹ ko e koto hounga’ia pe he ‘aho kotoa pea koehaa pe ha me’a te ne fai …ko ‘ene fai pe ia ke fiefia mo langilangi’ia ai hono ‘eiki. Koe fa’ahinga tauhi vaha’a ia ‘oku ne fakalahi atu ai ‘ae tui ‘ae tamaio’eiki he neongo ‘ene si’i ka ‘oku kakato ai ‘ae tokanga hono ‘Eiki. Ka neongo foki ia ka ko hotau anga’i tangata foki ia ‘ae ‘ai pe mo ki’i mapuhoi he ‘oku tau fiema’olunga pe mo fie’iloa mo fie nofo mu’a…mo ngaue tohoaki pea kaikaila ke fakatokanga’i kita. ‘Ikai! ka ke pehee ni ‘etau talaloto “Tekenaki ni ‘EIKI pe… ‘oku falala pe ki ho’ono ivi ka telenga ha mapuhoi ‘o tu’u pe mo ‘oi ka ko KOE ai pe homau LOTOLOTOI… pea ‘oua ‘EIKI na’a momoi ka KE langomi si’emau hohoi.

‘Oku ‘ikai koe lahi (in size/ amount/ quantity) ‘ae tui ‘oku fiema’u/ mahu’inga ka koe tui si’isi’i pe (hangee pe koe lahi ‘oe fo’i ki’i tenga’i musita) ka ‘oku kakato mo mo’oni (quality, reality, genuineness, authenticity of it that matters). ‘Oku ‘ikai fiema’u ‘ae tui quantity… ‘ae matamata tui mo e kaunga tui mo faka’alinga tui… “si’isi’i pe/ little,” faith, meaning not lack of amount, but lack of authenticity. Kia Sisu kapau ‘oku quality ‘ae ki’i tui neongo ‘ene si’i pea ‘oku taau foki ke quality pea mo ‘ene kau muimui neongo ‘enau toko si’i mo vaivai. ‘Io kainga ka ko ha tui pe ia kae kakato ‘oku ne ‘osi mafeia ‘ae me’a kotoa pe ‘oku ta’e malava …’ae  hiki mo’unga ki tahi pea mo fakapuna ‘ae fu’u fiki mole ni ki tahi. Koe tui ai pe ko ia kauako moe siasi he ‘aho ni ‘e malava’aki ‘ae fakamolemole tu’o fitu he ‘aho neongo ‘ene faingata’a fau ‘a ia ko hono toe fakalea ‘e taha “’oku ‘ikai hano ngata’anga ‘etau fakamolemole’i ha taha.” Koe tui ko ia ‘e malava pe ke hoko ‘ae ngaahi fakamolemole kotoa ko ia koe “mo’oni”/ he ‘oku quality. ‘Oku ‘ikai koe me’a mahu’inga koeha e lahi moe si’isi’i e tui ‘oku tau ma’u ka koe me’a mahu’inga taha “Pea ‘oku ‘i ai pe ha tau tui.” Kainga koe ha pe ‘ae lahi ‘oe tui ‘oku ke ma’u pea ke ngaue lelei ‘aki pe ia he te ne kei fai tatau pe mo ha toe tui ‘e malohiange. ‘Oua ‘e tatali ki ha tui ‘e lahiange ka ke kamata leva ke ngaue’i ‘ae ki’i tui ‘oku ke lolotonga ma’u. Pe ‘oku si’i ka ‘oku ne kei toho ai pe koe ke ke ofiange ki he potu ‘oku tau pilikimi ki ai koe mo’ui ta’engata.

Koe taha ‘i he talanao na’e fai mai kiate au ‘ehe taha ‘oe kau fine’eiki vaivai ‘oe kolo na’a ku ngaue ai ‘i Tonga (Niua Toputapu). Na’a nau leleaki’i mai ha fefine mei Tafahi ki Niuatoputapu ke fa’ele (tulou atu). Pea koe’uhii koe ‘ikai ha penisini fe’unga ke nau leleaki’i mai’aki ‘ae fefine ni pea koe pehee ‘e he fine’eiki ko ia na’e si’isi’i taha he kau folau ni (fakafuofua pe ki he ta’u 8-9) na’a ne kei manatu ki he lea ‘ae patele palangi na’e ‘o’ona ‘ae vaka he’ikai a’u ‘ae penisini ia ki Niua. Ka koe’uhii koe mo’ui ‘ae fa’ee ni ko ia te nau folau’aki pe ‘enau tui. Na’a nau fe’unga tonu pe nai moe vaeua ‘o Tafahi mo Niua kuo holo pe ‘ae misini ‘o mate. Pea toki lotu ‘ae tangata’eiki patele palangi “ke liliu penisini mai ‘ene ‘ea ‘oku kei toe lahi he kuo maha ‘ae penisini ka ‘oku kei toe lahi pe ‘eku tui …ke fakaa’u’aki ‘ae mo’ui ‘ae fa’e ni. Pea koe talaloto ia ‘ae ki’i vaivai ni na’a nau lele maha mai pe ‘o hake ki he ‘one’one ‘oe matafanga ‘oe fale mahaki. Koe hako ‘oe fa’ee ni ‘oku ai ‘ae kau patele moe kau taupo’ou ai. Ka si’i pe ‘ae tui ka ‘oku kakato pea ‘oku toka’one ‘ae folau ia ‘ae “Kelesi ‘amo. “HILI ‘a e la’ala’a, ‘e to ‘a e ‘uha; ‘Alotatnaki e, toki ‘afua; ‘Osi ‘a e faingata’a, ‘e faingofua; Hili ‘a e vahanoa, hopo ki ‘uta” (himi 482:1). Sihova ee fa’iteliha ho tufa fakatuha ‘ia Sisu Kalaisi ko homau Tonunga!!…” Koe ‘Eiki ‘oku ne tokonaki me’a topono ke feau ai homau fusimo’omo”….’Io! ka si’i pe lahi, ‘io pe ‘ikai, ‘e kei ko KOE ai pe ‘ATONAI ho mau fakaai seuke!! homau ngaahi matavai koe kaimelie’anga ‘o ha’a tui”.’Io kau toe ‘ai atu “Ko tui ‘oku si’i pe lahi kehe pe ke kakato pe kia Kalaisi….’Emeni!

Fakamanatu atu ai pe ‘etau lau folofola moe lotu fakafamili pea mo’ui’aki foki ‘etau ngaahi malanga….’ofa atu