Ko e ‘ilo ‘o Sisu ko e fou ‘i ha hala fo’ou

Malanga Sapate 05/1/2014
 
Ngaahi Lesoni: 'Aisea 60: 1- 6; Same 72:1-7, 10-14; ‘Efeso 3:1-12; Matiu 2:1-12
Ngaahi Himi:373/ 372
 
Potu Folofola-Matiu 2: “Pea valokia kinautolu ‘i ha misi ke ‘oua te nau foki kia Helota…ne nau ‘alu ki honau fonua ‘i ha hala kehe”
 
Kaveinga: “Koe ‘ilo ‘o Sisu koe fou ‘i ha hala fo’ou”
 
Talateu
Tau fakafeta’i lahi ki he ‘Otua mohu ‘alo’ofa ni he’etau toe kau he fanongo ki he’ene folofola he ‘uluaki sapate fakakoloa ‘oe ta’u ni. ‘Oku tau faka’osi he sapate ni ‘ae fa’ahi ta’u fakalotu ‘oe Kilismasi ka tau hanga atu ‘a pongipongi ki he kamata’anga ‘oe fa’ahi ta’u fakalotu ‘oe ‘Epifani (Epipahany). Ko Matiu ‘eni ‘oku ne fakafe’iloaki mai kitautolu ki he ongoongo lelei ‘oe ta’u fo’ou ni. ‘Oku ‘ikai hiki ‘e Matiu hano toe fakaikiiki ‘o hono ‘alo’i ‘o Sisu hangee ko ia ‘oku fai ‘e Luke ngata pe ‘i he’ene hiki ‘ae ‘a’ahi mai ko ‘eni ‘ae kau Maki mei he hahake. ‘Oku ‘ikai ha toe fakamatala ia ‘a Matiu ki he ‘ulungaanga ‘oe fetu’u mo hono fotunga moe founga ‘e ne nga’unu  ki he potu na’e ‘alo’i ai. Ka ‘oku hiki ‘ene tokanga ia ‘a ‘ana ki he ‘omai ‘e he ‘Otua ha fetu’u ke ne tataki ‘ae kau Maki ni ke nau fe’iloaki mo hono ‘Alo. ‘Oku ‘i ai pe hotau fa’ahinga ‘ulungaanga pe fakanatula nai koe fa’a nofo ‘amanaki ki hono kumi mai kitautolu ‘e he ‘Otua, pea ke ne fakahaa’i mai ia, pea ke ne fakamo’oni’i mo’oni mai ia pea ke ne foaki mai foki ha’atau me’a’ofa. Ki he kau Maki koe founga motu’a ia (Fuakava motu’a) koe founga fo’ou koe kumi ki ai pea hu ki ai pea foaki ki ai pea fou ai pe ki ai ‘i ha hala ‘e taha. Pea hangee koe taulama’i ‘oe kau Maki mei he ‘Otua hili ‘ae teuaki kaakaa ‘a Helota “Pea valokia kinautolu ‘i ha misi ke ‘oua te nau foki kia Helota…ne nau ‘alu ki honau fonua ‘i ha hala kehe” ko ‘etau veesi malanga ia.
 
Koe vete ‘oe potu tohi
Koe hala motu’a ‘ae kau maki
 
Na’a nau taumu’a mai ki Selusalema he koe senita moe kolomu’a ia ‘oe kuonga ‘oe talanoa ni. Koe fetu’u ia ‘oku ‘i ai ‘ae ngaahi palasi ‘a ee ‘oku ‘alo’i ai ‘ae kau Pilinisi. ‘Oku ‘i ai kau taula’eiki pea moe ngaahi ouau toputapu ‘oe Temipale. Koe kolo ia ‘oku fonu ai ‘ae ngaahi lelei kotoa pe ‘oe kuonga oe talanoa ni. ‘E malava keu pehee koe fuofua kau hee ‘eni hono kumi ‘ae hala ki he pepe fo’ou ‘ae kau maki. Pea ‘oku ha mahino ia mei he’enau toe fakafehu’i ‘ae me’a kuo nau muimui mai ai. Kia Helota  “Ko fa’aa ia kuo ‘alo’i koe tu’i ‘oe kakai Siu? Pea nau tali “He na’a mau mamata ‘i hahake ki hono fetu’u pea kuo mau omi ke huu kiate ia.” Kainga kapau na’a nau muimui mai pe ‘o fakatatau ki he tataki ‘ae fetu’u ‘oku tau tui he’ikai te nau hee mo toe fai ‘ae fehu’i ni. ‘Oku ‘ikai ha lau ‘ae ngaahi hiki Kosipeli pe na’e toko fiha honau toko lahi ngata pe ‘i he me’a ‘ofa na’a nau foaki na’e tolu pea mo honau ngaahi hingoa koe toko tolu.
 
Koe lea Maki
 
‘Oku ‘ikai ha lau mahino ia ko ha ngaahi tu’i kinautolu pea ‘oku ‘ikai ha fakamatala mahino ia ‘oe lea “Maki” (magoi in Greek). Pea ‘oku lahi pe ‘ae ngaahi fakaofiofi ko ha kau poto/ Filosefa/ Saienisi/ ‘Asitalonoma (Astronomy). Mahalo pe ko ha kau Siu na’e ‘ikai ke nau foki mai he fakafoki ‘oe fakahee mei Papilone ka nau kei ako pe ‘ae ngaahi Tohitapu fakahepelu ai (Taniela 2:12, 18; 4:6, 18). “Pea toki ‘omi fakafufuu ‘e Helota ‘ae kau maki ‘o ne ‘eke kiate kinautolu ke mahu’inga malie ‘ae taimi ‘oe haa ‘ae fetu’u….(v 7). ‘Oku mahino mei heni ‘ae natula faka’asitalonoma ‘ae kau Maki ‘i hono faka’eke ‘e he Helota ‘o fekau’aki moe “taimi” moe “feitu’u” na’e hoko ai ‘ae fetu’u.  Ka koe ‘uhinga fakafuufuu foki ia ‘a Helota ko ‘ene fika’i mei he taimi ko ia ‘ae ta’u motu’a ‘o Sisu pea fatu fakafuofua ki ai ‘ae tamate fakatoko lahi ki he fanau tangata ta’u ua kotoa pe. Ki he fakahoha’a malanga ni koe kau maki na’e tomu’a hee pea toki hee ‘aupito leva ‘a Helota. ‘Io koe kainga koe fakapulipuli ia ‘o hono kumi ‘oe hala ki he Tu’i ‘oe kakai Siu he ta’u fo’ou ni he ‘ikai ma’u atu ia ki Selusalema pea mo hono fu’u koloa / masani/ poto/ kakai ma’olunga ‘io ‘ae ngaahi tumu’aki’i pilamiti ka ‘e ma’u pe ia ki Petelihema koe tuku’uta moe tukuhausia.
Koe hala fo’ou ‘ae kau Maki
 
Kia Matiu ‘oku ha mei he ngaahi to’onga mo’ui ‘ae kau Maki ‘i he’enau ma’u ‘ae fakahinohino ‘ae feitu’u ha to’onga mo’ui fakatisaipale.  Na’e valokia kinautolu ‘i ha misi ke ‘oua te nau toe foki kia Helota, ne nau ‘alu ki honau fonua ‘i ha hala kehe..” Pea ‘i he hono fakahaange ‘e he ‘Otua ki he kau maki ni ‘ae fekau ni “na’a nau tui ki ai, he na’a nau muimui ki ai….pea muimui ki he tataki ‘ae fetu’u pea liliu ‘enau mo’ui mei he kumi ki ha Tu’i ‘i ha palasi ki he Tu’i ‘i he ‘ai’anga kai koe fo’i feilaulau ia. Na’a nau fakahaa’i kotoa ‘ae ngaahi mo’oni me’a ni he’enau a’u ki he fetiu’u na’e fakahinohino ki ai ‘e he feitu’u. Koe ‘uluaki na’a nau fu’u fiefia fiefia ‘aupito: ko ha ‘uluaki faka’ilonga ia ‘o ha taha kuo ne ma’u ‘a Sisu tupu mei he’ene muimui kakato ki he tataki ‘ae fetu’u ‘isa ‘ae Laumalie Ma’oni’oni koe fu’u fiefia, fiefia ‘aupito. Koe fiefia ‘eni ‘oku ‘iloa koe “fiefia ‘i he ‘Eiki” koeha hono ‘uhinga? Koe ma’u mo ‘ilo ‘ae feitu’u ‘oku ‘i ai ‘ae ‘Eiki. ‘Oku tau ma’u leva ‘ae naunau ‘oe ‘Eiki ‘o fakafuo ki ai ‘etau mo’ui fiefia. ‘Oku kehe ia me ha toe fiefia he ‘oku tau fa’a lau koe ngaahi fakakaekae he misinale moe ngaahi katoanga fakalotu koe fiefia ‘i he ‘Eiki ka ‘oku hala hotau laumalie he ‘oku ‘ikai mavae ia moe fe’au’auhi moe feiosiofaki. ‘Oku fakamo’oni ‘eni ‘i he taimi ‘oku hoko ai ha ngaahi fakamaau lau he hiliange ha’atau ngaahi katoanga fakalotu. ‘Ikai! Kainga koe fiefia ‘i he ‘Eiki ki he kau maki koe foaki ‘enau me’a ‘ofa ki ha taha ‘oku si’i hifo ‘iate kinautolu. Koe fiefia koe loto hohoi mo vekeveke ke foaki ‘o hangee pe ko ia na’e fai ‘e Kalais ‘i he Kolosi.
 
Koe konga hono ua koe “hu ki fale.” Pea ‘i he’enau hu ki he fale na’a nau ‘ilo ‘ae Tamasi’i ‘oku ‘i he’ene fa’ee ko Mele.” Koe  huu ki he fale koe faka’ilonga hono ua ‘oe fu’u fiefia/ fiefia he ma’u ‘o e pepee fo’ou. Na’e ‘ikai te nau ‘ilo pe pea tu’u ai pe ‘i tu’a mo fiefia ai ‘ikai! Siasi koe lahilahinga ia ‘o ‘etau hinga koe ‘ilo pe ‘oku ‘i fale ‘a e pepe fo’ou kae nofonofo takai holo pe ‘i tu’a fale. Ko tu’a ia ‘oku ‘ataa ia ke toe ‘i ai mo ha ngaahi me’a kehe ia ke toe sio takai ki ai. Ka ko fale ‘oku taha pe ‘ae koloa ‘oku ke sio ki ai ko e peepee fo’ou ‘io koe Tu’i ‘oe kakai Siu. Kainga koe tapuaki ‘oe hu ki fale koe “ilo ‘ae Tamasi’i ‘oku ‘i he’ene fa’e ko Mele. ‘Oku tau ‘ilo ‘a Sisu  he lotu kainga. Te tau ‘ilo ai mo Mele mo hono fatongia koe tauhi ki he peepee. Kainga koe tapuaki ia ‘etau lotu he te tau ‘ilo ai hotau ngaahi ngafa totonu ke fai ki he valevale tapu ni. Ko koe ‘oku ke ma’u lotu pe mo takatakai te ke toe hee pe koe, fai mo ke hu ‘o malanga/ failotu pe ha lakanga pe he siasi ke he pe ke ne pukepuke koe mei he ‘auhia he loto fale pe ‘oe ngaahi siasi (Neongo kainga ‘e ‘ikai foki tuku ai ‘ae toe ‘auhia pe moe kau malanga ia neongo kuo nau ‘osi malanga…..). Ko ia ‘oe pole ‘oe kamata’anga ‘oe ta’u fo’ou ni koe hu ki loto ‘aa.
 
Koe foaki ‘enau ngaahi me’a’ofa….
 
Koe sitepu hoko ‘ae kau maki ‘i he’enau mamata ki he pepe fo’ou koe “fakatomape’e ‘o huu kiate ia.” Kapau koe kau Maki koe kau poto/ ma’u me’a/ ngaahi tu’i ka ‘oku fakamatala ‘e he’enau “fakatomape’ee” ‘ae mahu’inga moe ‘uhinga kiate kinautolu ‘ae peepee fo’ou ni. Koe fakakaukau ‘oe lea “fakatomape’e” ‘oku ‘ikai ko ha fa’ahinga tangutu ia ‘oku te toe fakasio ha feitu’u lelei mo fe’unga ke te tangutu ai. Ka koe fakatomape’e koe fa’ahinga tangutu koe koloa pe ha tuliki ke te fakata’ane pe faite atu ai.. Koeha hono ‘uhinga? Koe’uhii koe fa’ahinga mamalu ‘oe toko taha ‘oku tu’unga ai ‘enau huu. ‘Oku fakamatala ‘e he fakatomape’ee ‘ae mo’ui fakavaivai/ tukulolo...’ae mo’ui hounga’ia mo faka’apa’apa mo’oni…’ae mo’ui koe ‘ilo ‘e kita ‘a kita. Ki he kau Maki koehaa hake kinautolu mo honau poto/ koloa’ia/ mafai moe langilangi?  He kohai ha toe koloa’ia ‘e laka hake ‘ene koloa ‘ia Sisu ‘oku ‘a’ana ‘ae ‘univeesi ni?…/ He kohai ha toe mafai ‘e tu’u hake kia Mafimafi? He kohai ha toe poto ‘e hulu atu ‘ia “Maama Mo’oni?”..He kohai ha toe langilangi ‘e hulu hake ‘i he kololia ‘oe ‘Otua? Pea hangee koe talaloto mo’ui ‘ae punake he himi 463: 1 “Si! ‘oku lea ‘ae langi ia ‘o fakaha ‘ae naunau’ia ‘oe ‘Otua langilangi, ha ‘i he femamenite ‘ulungaanga fulipe he poto moe mafimafi…v2 Lea fakahaa ‘ae ‘aho ia he tala fiefia ko ‘Ela ‘oku aoniu fakasi’isi’i ‘ae ngaahi po, kamo ke fakahinohino ko ‘Ela ‘oku ta’e liliu.”  Siasi kapau te tau taki taha ‘ilo’i pe kita ‘a kita ‘e matangi malie ‘ae folau hotau vaka he ta’u fo’ou ni. He ‘oku tupu pe ‘etau fa’a hee ko e fehopokaki holo he seakale kehe. Kainga ‘oku ‘ikai koe fakatomape’e pe pea ngata ai ka koe taumu’a ‘o ‘enau fakatomape’e koe huu ki he peepee fo’ou ni. Koe fakakaukau ia ‘oe lotu koe tomu’a fakavaivai ki he ‘Otua ‘i he lea moe ngaue. He ‘oku hanga he’etau fakatomape’e ‘o fakamatala kohai kitautolu (koe angahala) pea kohai ia ‘oku tau fakatomape’ee ki ai? (koe ma’oni’oni). ‘Oku tau kamata he ta’u ni ‘etau ngaahi fakafeaangi lotu ki hotau ‘Otua ‘aki ha ngaahi mo’ui kuo ‘osi fakavaivai’i mo’oni ki he ‘Otua.
 
Koe foaki ‘enau ngaahi me’a’ofa
 
Koe sitepu hono 4 hili ‘ae huu/ lotu koe foaki ‘enau ngaahi me’a’ofa. ‘Oku fakamatala ‘a Matiu koe “laipeno/ Koula moe Mula.” Koe ngaahi me’a ‘ofa ni ko hono fakamatala kakato ia kia Mele ‘ae ngaahi me’a na’e ne kumu ni ‘i hono loto talu hono tu’itu’i ‘oe Tama ni ‘o fakatatau ki he tala ‘ae ‘Angelo. “Na’a nau ‘atu pe ‘ae koula koe me’a ‘ae tu’i ia (Same 72:15), Na’a nau ‘atu moe mula koe teu ‘ene pekia, (Ma’ake 15:23; Sione 19:39).  Na’a nau ‘atu ‘ae laipeno koe taula’eiki ia” (‘Aisea 60:6)/ (Himi 372:3). Kainga ko ‘eni kotoa ‘ae ngaahi tefito’i talanoa ‘o Sisu he Tohitapu. He na’a ne hoko mai koe Tu’i ia, pea na’a ne pekia pea ‘oku ne lolotonga hoko koe Taula’eiki lahi ‘o ‘Itaniti.  “’Oku ne tu’u he ‘ao e ‘Otua ko si’i Taula’eiki ‘oe maama kotoa ‘o tuhu ki si’ono ngaahi monuka ‘o kole ki he Tamai ke ‘oua aa ko aa…ke hufia koe ‘a koe ‘ala.” Na’a nau tulolo ki he ki’i Pilinisi fo’ou ni koe fakakakato ia ‘ae ngaahi tala fakapalofisai hangee ko ia ‘oku lea ki ai ‘ae Same 72:10-19.
 Ki he fakahoha’a malanga ni koe me’a’ofa mahu’inga taha na’e foakiange ‘e he kau Maki ma’ae peepee fo’ou ko ‘enau “tui ki he folofola ‘ae ‘Otua” ke ‘oua te nau foki kia Helota”….Koe me’a ’ofa taau taha pe ki he ‘Otua kuo foakiange ‘e he mo’ui koe “’ikai ke nau toe foki kia Helota”…Kia Helota/ angahala/ loto kovi/ fetu’usi moe taau fehi’a”… Neongo kuo pekia ‘a Helota ka ‘oku tau toe fakamo’ui mai pe ia he’etau loto kovi/ taufehi’a/ he koe anga fakahelota ia. “Ko ‘enau foki mai ha hala fo’ou meia Sisu pea koe hala fo’ou koe foakiange hotau loto ‘o “tali kakato ‘o Sisu Kalaisi ki he’e tau mo’ui.” Koe ‘ilonga ia ‘o ha taha kuo huu/lotu koe foaki kakato ‘ene mo’ui ma’a Sisu. He koe foaki koe fuofua faka’ilonga ia ‘oe ‘ofa mai ‘ae ‘Otua ko ‘ene “foaki” mai ‘ae me’a ‘ofa fungani taha ko hono ‘Alo ke fakamolemole’i ai ‘etau ngaahi angahala…Koe faka’ilonga taau ia ‘oku tau lalaka he kelesi fo’ou koe ‘ika toe ha ha to’onga mo’ui motu’a na’a tau fou mai ‘i he ta’u fo’ou ni. Koe ta’u fo’ou ‘i he hala fo’ou moe mo’ui fo’ou.
 
 
 
Fakaakonaki…
 
 
Kainga fefe nai ke hili pe ‘ae malanga ni pea ke foki ki homou ‘api ‘i hala ‘e taha ‘o ‘ikai koe hala na’a ke ha’u’aki ki he malanga ni? ‘Oku ‘ikai ko ho’o lau ‘eni ‘e koe kuo faka’ataa mai ‘e he malanga ni keu toe ki’i kalo au ha hala ‘e taha ki ‘api. ‘Ikai! Ki he malanga ni kapau na’a ke ha’u ki he lotu ‘oku ke lolotonga ‘ita ho mali pea ko ho’o foki he hala fo’ou ko ho’o mo fetakinima mai pea fai moe fakamolemole. Kapau koe hala na’a ke ha’u ai ki he lotu koe tangata pe fefine ‘ita koe fefe ke ke foki atu mei he malanga ni ko ha toko taha fa’a kataki mo anga vaivai koe?  Kapau na’a ke fa’a ma’u lotu he ta’u kuo ‘osi koe taimi lelei ke fetaulaki ai mo ngaahi kaunga me’a …’ai ‘ae hala fo’ou ko ho’o loto ke ke mamata ki he peepee fo’ou ‘ae valevale tapu. Pea kapau koe hala motu’a ko ho’o ha’u ki he malanga koe toko taha lau’i kovi koe ha’u aa ke ke ‘ofaa  aa he fofonga ‘oe pepe fo’ou he ta’u fo’ou ni ‘oku tuku aa kapau ‘oku ‘ikai te te loto ke lau’i mo koe foki.
 
 
Fakama’opo’opo
 
 
Kainga koe ngaahi to’onga mo’ui ia ‘oku ui koe hala fo’ou mei he peepee fo’u. ‘Oku tau hoko koe kakai ke toe fakamo’ui mai ‘ae halanga ‘oe kau Maki ni ‘o ‘ikai koe taimi ‘o ‘enau kumi kia Sisu ka koe fakakoloa ‘enau foki mei a Sisu he hala fo’ou. Koe ta’u ‘eni ‘oe hiki mei he nofo Selusalema ki he tuku’uta ‘o Petelihema ‘io ‘a kitautolu na’e nofo saluni ke tau hifo atu ki he tuku’uta hotau ngaahi kaungaa’apii ‘o feohi mo kinautolu/ kakata pea faikava mo hiva mo kinautolu/..kaungaa mamahi mo kinautolu…fetokoni’aki mo ngaue fakataha mo kinautolu he koe fka’ilonga ia ‘oku tau fou ‘i ha hala fo’ou he ta’u fo’ou ni. Kainga koe valevale tapu ni na’e ‘ikai ke hoko mai ia ke kumi ha’ane kau sevaniti ka na’a ne loto lelei pe ia ke ne hoko ‘e ia koe Sevaniti. Koe fakahaa’i mo’oni ‘oe fa’ahi ta’u ‘Epifani ni ke haa ‘a Sisu ‘i he ngaahi tukunga kehekehe pe ‘oe mo’ui ‘i he famili, ngaue’anga, siasi, pule’anga mo hotau ngaahi kaunga ‘api. Koe fa’ahi ta’u ‘oe ‘Epifani ko ‘etau muimui tu’u ki he tataki moe huhulu mai ‘ae fetu’u ngingila ko Sisu Kalaisi ke tau fou ai ai ha hala fo’ou ‘i he ta’u fo’ou ni pea koe hala fo’ou ia ke ma’u ‘ae kalauni koe “mo’ui ta’engata.”  “Ke ‘iate kitautolu ‘ae melino ‘ae ‘Eiki pea ke fai’aki ia ‘etau tauhi ki hotau ‘Eiki he ta’u fo’ou ni.” “Kalauni lahi moe ‘uu huafa ‘e a’i ki ai, teunga kotoa he ngaahi pule’anga ‘e ‘ai ki ai, pea ‘e ta’e liliu ‘a hono Hau ‘o ‘ona ‘ae ko ‘eni moe kaha’u” (Himi 541:3)…’Emeni!
 
 
‘Oku ou lau ‘ae faingamalie ni keu fai atu ai ha popoaki fakata’u fo’ou kiate kimoutolu kotoa pe na’a tau fe’ao mai he ta’u kuo hili ni pea ‘oku tau toe hoko atu ai pe ki he ta’u fo’ou ni. Kau laukonga ‘oku ‘ikai ko ha toe ‘Otua fo’ou ‘eni ‘ikai ko ia ai pe na’e ‘i ai pea koe ia ai pe ‘oku ‘i ai ni pea ko ia ai pe ‘e ‘i ai…..Hoko atu atu ai pe ‘etau polokalama lau folofola/lotu fakafamili/ lotu lilo pea mo’ui ‘aki foki…..’ofa atu lahi mei ho’o mou sevaniti…..
 
Kavauhi