Malanga Sapate 22-12-2013
Ngaahi lesoni: Luke 1:46e-55; Maika 5:2-5a; Hepelū 10:5-10; Luke 1:39-45
Potu Folofola: Luke 1: 48 “He kuo ne afeitaulalo kia kita me’avale ko ‘ene kaunanga he faka’uta mai koe ‘aho ni ‘e kamata ke lau au koe monu’ia ‘oe ngaahi to’utangata”
Kaveinga: “E lau fakakuu kitaua koe kamata’anga ‘o ha monu’ia?”
Himi 541/ 373/ 645
Talateu
Talu ‘ae too ‘ae ‘uluaki ongo matu’a moe to lalo ‘ae hako ‘o ‘Atama pea hoko ai ‘o fanau’i e tangata kotoa pe koe me’a angahala. Pea mo’ua ‘ae tangata ki he ‘Otua pea ‘ikai malava hano totongi pea lau honau fala kelekele ki fa’itoka ‘io koe langi ia na’e ta’e’iloa koe sio koe fai pe ki fa’itoka. Ka koe’uhii koe mohu meesi ‘ae ‘Otua ko ia ai na’e hoko mai ha huli ‘i he hako ‘o Tevita ‘o ‘ikai ‘i Selusalema ka ‘i Nasaleti ‘i Kaleli. Koe fefine ko Mele koe taupo’ou pea koe masiva ia pea moe tangata ko Siosifa koe tufunga ka koe masiva. Pea tui tala ‘a Mele ki he fekau na’e talaange ‘e he ‘angelo ‘ae pau ke ne fanau’i ha tama pea ‘e fakahingoa ia ko Sisu ko ha ‘Otua kuo hoko ‘o tangata ke ne totongi ‘osi ‘ae mo’ua ‘oe tangata ka ne toe ma’u ‘ae mo’ui ta’engata. Pea neka ai ‘ae laumalie ‘o Mele ‘one fai ai ‘ae hiva tau’a’alo ni ka ko hotau veesi malanga “He kuo ne afeitaulalo kia kita me’avale ko ‘ene kaunanga he faka’uta mai koe ‘aho ni ‘e kamata ke lau au koe monu’ia ‘oe ngaahi to’utangata”
Koe vete ‘oe potu tohi
Ko Mele na’e ‘ikai ko ha fefine ia ke tui pe pea ngata ai ka na’a ne fakavave kia ‘Elisepesi ke fakahaa ‘ae ngaue kuo fai ma’ana ‘e he ‘Otua. Pea mo mamata foki ki he ngaue ‘ae ‘Otua kuo fai ma’a hono kainga ko ‘Elisapesi. Na’a ne tu’u hake ke fononga mei Nasaleti ‘o fou atu he ngaahi mo’unga ‘o Siutea pea ki he kolo na’e nofo ai ‘a Sakalaia. ‘Oku ‘ikai ko ha fononga fai ngofua ‘eni ki he ki’i fefine ke ne fononga’ia. Na’e ‘ikai kainga ke ne fakavave kia ‘Elisapesi ke nau lau’i ha taha ‘ikai. Na’e ‘ikai hanga ‘e he mama’o moe faingata’a ‘oe fononga ki Siutea (‘aho ‘e 3 nai) ke ne ta’ofi ‘a Mele mei he’ene loto ke fakahaa’i kia ‘Elisapesi ‘a ‘ene fiefia he hoko hono manava koe kakato’anga ‘oe ngaahi palomesi. Kia Mele na’a ne faka’amu koe ongoongo lelei ni kuo ne ta’imalie ai ke tala pe ki ha taha ‘e ‘uhinga malie ki ai. ‘Oku ‘i ai ‘ae lea ‘oku mafana makehe pe ha ngaue fakataha ha kakai ‘oku nau fulufulu tatau. Tau fa’a vekeveke he taimi lahi ke fakahaa ha ngaue lelei kuo fai mai ‘e he ‘Otua ka koe kakai ‘oku te vekeveke ki ai ‘oku nau fulufulu kehee kinautolu pea koe me’a pe ‘oku ma’u mei ai koe fakamomoko mo fakalotosi’i.
‘Oku ‘ikai ke talamai ‘a e kakano ‘o e fetapa ‘a Mele, ka ‘oku pau pe na’e ‘alu ‘a Mele ‘o fakamatala kia Ilisapesi ‘a e me’a kuo toki tala ni kiate ia ‘e he angelo. Ko e Mele mo Ilisapesi ‘oku na kainga (v.36) ‘a ia ko e hoko mai ‘a e fakamelomelo mo e ‘Eiki Misaia, na’e fakafou mai ‘i ha ongo kainga. Ka ko e ongo kainga ko eni ‘oku hoko mai (‘a Sione mo Sisu) ko kinaua te na liliu ‘a mamani. Kainga ne mafana pehee ‘ae fetapa ‘ae ongo fefine he ko ‘ena ongo ma’u’anga tala koe ‘Angelo. ‘Oku ‘ikai ko ha’ana fanongo mei kau lalanga, koka’anga, kau kaluseti pe kahoa kula he koe taimi ‘e taha ‘oku taka fakatetevolo honau anga. Koe fetapa ‘a Mele kia ‘Elisapesi pea pehee ‘e Luke “…ne hakahaka ‘a e tama ‘i hono fatu… pea fonu ‘a Ilisapesi ‘i he Laumalie Ma’oni’oni.” Kainga na’a mo e tamaiki te’eki ke fanau’i ka ‘oku nau kau mo kinautolu he fakafiefia he’enau ongona ‘a e ongoongolelei ‘o e ‘amanaki ke hoko mai hotau fakamo’ui. ‘Oku haa mei lea ‘a ‘Elisapesi ‘ae hakahaka ‘ae tama ‘i hono fatu ‘ae fengaue’aki ‘ae palani fokotu’utu’u ‘ae ‘Otua ke fai hotau fakahaofi. Tā ‘oku mo’oni pe ‘oku taau ke kamata pe mei manava ‘a hono talaki e ongoongolelei ki he fanau ‘i he fa’a lotua moe fakalaulauloto.
Koe fetaiaki mafana ‘ae ongo fa’ee ni ‘i he te’eki ke fanau’i ‘ae ongo tama ni ‘oku ne fakamatala’i ‘ae founga ngaue mai ‘ae Kelesi ki ha kakai ‘oku nau tui tala ki he tala ‘ae ‘Otua hangee ko ia kuo tala ‘e he ‘Angelo. Na’e nofo ‘a Mele ‘i he ‘api ‘o ‘Elisapesi ‘o 3 mahina (1:56). Kainga ke tau fanongoa mai ha’ana fefakalotolahi’aki mo fevahevahe’aki mafana ‘ae fu’u ngaue lahi ‘oku teu atu mei hona manava. Tau fononga mai koehaa ‘ena nofo ‘amanaki ki he fokotu’utu’u ki he kaha’u hona ongo manava? Kainga ‘oku lahiange hotau taimi fefakatonutonu’aki, taimi lau pa’anga, lau ngaue, lau ivi lahi he siasi kae si’isi’i pango atu hotau ki’i taimi ‘oku tau nofo melino hifo ‘o fai ‘etau fefakalotolahi’aki pea fetoloaki ‘etau ngaahi va’a afi he’ilo na’a tau ma’u “mafana” ai mo ma’u “maama” ai. Tala atu ‘oku ‘ikai ha fakatu’akovi ki he kaha’u lelei pea lele ‘i matangi hotau ngaahi famili, siasi pea moe fonua foki.
Koe tu’unga ‘o Mele ‘i he talanoa ni….
Kuo taukave ‘e ha ni’ihi koe “ma’oni’oni” ‘a Mele pea ‘oku fa’a ngaue’aki ‘ae lea ‘o pehee “Ke monu’ia koe Mele he fefine fua pe he koe fa’e koe hotau ‘Otua.” ‘Io koe mo’oni ia koe fa’ee ia ‘a Sisu Kalaisi pea koe mo’oni ia na’e matu’aki tapuaki’i ia ‘e he ‘Otua ka koe ‘Otua toko taha pe ia ‘oku ma’oni’oni. Ko Mele ia koe kakano angahala pe ia tatau pe mo kitautolu. Neongo kuo fokotu’u ia koe ‘Imakulata (haohaoa ta’e hano mele/ Immaculate Conception). Ka ‘oku ‘ikai tui pehee ‘ae fakahoha’a malanga ni ki he fa’ahinga akonaki pehē. Ko hono mo’oni, ko e tokateline ko eni, na’e ‘ikai ko ha akonaki na’e fai’aki he kuonga ‘o Sisu mo e kau Aposetolo, ka na’e toki fokotu’u he Kosilio Vatikano I, he ta’u 1870 nai pe ofi ki ai? Ko Mele, na’e ‘ikai ke ta’e-ha’ane-angahala; molekemama’o. Ko e lea ‘oku ngāue’aki he fetapa ‘a e ‘angelo kia Mele, ko e lea kalisi ( kecharitomene,) ‘a ē ‘oku liliu ‘e Moulitoni ko e, “ ‘a koe kuo ‘ofeina.” Ko e tefito ‘o e lea ko eni ko e charis, ‘a ia ko e lea ‘oku ngāue’aki he’etau Tohitapu, ko e “kelesi” pe “kalāsia”. ‘Oku ‘uhinga ‘a e kelesi, ko e “ ‘ofa-ta’e-fai-tu’unga” unconditional love ‘a e ‘Otua ki hotau fa’ahinga. ‘A ia, ko hono ‘omai ‘e he ‘Otua ‘a e me’a ‘oku ‘ikai tuha mo kitautolu ke tau ma’u. He ‘oku ‘ikai tuha mo e angahala, ke ‘ofeina, ka ko Mele, ko e “taha kuo ma’u kelesi” pe ko e “taha kuo foaki kelesi ki ai”/ kecharitomene. ‘O ‘uhinga ia, ko e angahala pe mo Mele ‘o hangē ko e toenga ‘o e fa’ahinga ‘o e tangata, ka ko e me’a he ‘ofa ‘ata’atā pe ‘a e ‘Otua (kelesi), ko ia na’e fili ai ia ke hoko mai ai ‘a Sisu, ko e Fakamo’ui ‘o mamani. ‘A ia, ‘oku ‘ikai ha me’a makehe ia ‘o Mele ke tupunga ai ‘a hono fili ia ke hoko mai ai ‘a e Fakamo’ui, ka ko e kelesi ‘ata’atā pe ‘a e ‘Otua.
“…’oku fakahikihiki’i ‘e hoku loto… pea neka hoku laumalie ‘i he ‘Otua ko hoku fakamo’ui. Hange ko e me’a na’a tau lave ki ai ‘ane nai, ‘oku fakae’a heni ‘e Mele, na’e ‘ikai ko ha’ane ma’oni’oni, pe lelei ‘ene fakafeangai ki he ‘Otua, pe ko e pehe na’e kehe ‘a Mele ia mei he toenga ‘o e kau fefine ‘o mamani, ‘o ‘ikai ha’ane angahala ‘a’ana. molekemama’o! ‘Oku ne fakahā heni, ko ia ko e angahala pe mo ia, ka na’e fakamo’ui ‘e he ‘Otua, pea ko e me’a leva ‘oku hoko kiate ia ‘i hono fakamo’ui ia, ko ‘ene fakahikihiki’i ‘a e ‘Otua. Pea hoko atu ‘a Mele “…ke lau au ko e monu’ia ‘e he ngaahi to’utangata he kuo fai ma’aku ‘e he Mafimafi ha ngaahi me’a lalahi. Na’e ‘ikai ko ‘ene monu’ia, ko ha’ane ma’oni’oni ‘a’ana ‘iate ia pe. Molekemama’o! ka ko e fai me’a lalahi ma’ana ‘e he ‘Otua pea ‘oku toki lau ai ia koe monu’iaa.
Ko e talu eni hono tala’ofa kia Ivi he kamata’anga, ‘e ai hono hako ‘a ia te ne laiki ‘a e ‘Ulu ‘o e Ngata, ka ko hono toki fakakakato eni (Sen.3:16). Na’e mahino kia Ilisapesi, ko e tama kuo fakakoloa’aki ‘a e manava ‘o Mele, ko Ia ia te ne laiki ‘a e ‘ulu ‘o e ngata, he ko Ia ia te ne ‘Eiki ki he me’a kotoa pe. Ko Sisu te ne fakangata ‘a e mala’ia kuo tofanga ai ‘a ha’a tangata ko e me’a he angahala, he ko ia te ne fakavaivai’i ‘a e pule ‘a angahala. Ko e pule ‘a angahala he’etau mo’ui, ko ‘ene tu’utu’uni ke iku ‘a e tangata mo e fefine angahala kotoa pe ki he ‘Auha. Ka ko eni, ‘e hoko mai ha taha ia ‘oku toe mahuluange ‘ene pule ‘a’ana, he ko e ‘Eiki ia ‘o e me’a kotoa pe. Pea ko Ia ia te ne lava ke fakavaivai’i e ngaue ‘a angahala, he ‘oku iku ai ‘iate ia ha tokolahi ki he langilangi’ia ‘oe pule’anga ‘oe ‘Otua (Hep.2:10). Hangee koe talaloto ‘ae punake he himi 645:1 “’Oiaue ‘ae ‘Ofa ‘ae ‘Otua mei he kamata’anga, neongo pe ‘ae maumau lao ‘a ‘Ivi mo ‘Atama! Kapusi pe kae tala’ofa ‘e hoko mai kuonga, koe ivi e ‘a Setane ‘e fakangatangata”
monu’iaā ka ko ia ‘oku tuitala
…..koe ‘aho ni ‘e kamata ke lau au koe monu’ia ‘oe ngaahi to’utangata…
Koe loto koe mohenga ia ‘oe ongo kotoa pe (Same 6:3; 10:3). Ko hotau loto ‘oku ne fakafetaulaki kitautolu mo hotau ngaahi kaungaa’api ‘o tatau pe ‘i he lelei moe kovi. Koe laumalie leva ia ‘oku ‘ikai mohenga tatau ia mo hotau loto ke ne ma’u ‘ae ongo (emotional) ka ko hotau konga ia ‘oku tau fetaulaki ai moe ‘Otua. Ko hotau konga ia ‘oku tau malava ke ‘ilo ai kohai ‘ae ‘Otua?…Koeha hono finangalo? … Koeha ‘etau ngaue leva ke fai ma’ana? Ko hotau laumalie ko hotau konga ia ‘oku mahino lelei ai kiate kitautolu ‘ae ‘uhinga ‘oe pekia ‘a Kalaisi ma’a kitautolu angahala. Koe pehee ko ia ‘e Mele ‘oku fakahikihiki’i ‘e hoku loto ‘ae ‘Eiki ko ‘ene ‘uhinga ia kia Mele kohai ‘ae ‘Otua. Na’e ‘ikai ko ha’ane lea puna ka na’a ne ‘ilo’i ia koe angahala pea moe ‘Otua koe ma’oni’oni. Kainga koe maka taufatungamotu’a ‘eni ‘oe lotu mo’oni ko ‘ete tomu’a ‘ilo’i kohai ‘ae ‘Otua pea kohai kitautolu ki he ‘Otua? Koe hotau ngaahi ongo’anga (senses) pe ongo’i ‘oku ‘ikai te ne fa’a ‘omi ‘ae mo’oni ‘oe lotu koe’uhii koe fehamutaki pe fangatua ‘ae holi ‘ae kakano moe ‘ilo ki he finangalo ‘oe ‘Otua. (Emotions and feelings are not necessarily part of true worship). Neongo ‘oku ala lava ke hoko pe he taimi ‘e ni’ihi. Kia Mele na’a ne hiva’aki ‘ae monu’ia te ne ma’u mei he Misaia…pea moe monu’ia moe mamani koe’uhii ko hono manava. Kainga kapau he’ikai te tau mangungu ‘ae mo’oni ‘oe Tohitapu pea taa ko ‘etau ngaahi lotu koe koto muna kotoa pe ki he ‘Otua.
‘Oku fu’u fakamahino lelei heni ‘e Ilisapesi ko hono monu’ia’anga pea mo Mele ko ‘ena fakaongo pea tui ta’e toe veiveiua ki he ngaahi lea kotoa pe kuo tala kiate kinaua mei he ‘Eiki. He kapau te tau toe nofo atu ke vakai lelei ki he Tohitapu koe too’anga ia ‘oe ‘uluaki ongo matu’a pea moe mala’ia’anga ia ‘o ha’a tangata koe talangata’a, ta’e fakaongo mo ta’e tui ki he Folofola ‘ae ‘Otua na’e fai kiate kinaua. Kainga koe mala’ia tatau pe ia ‘e hoko mai kiate kitautolu he ‘aho ni ‘oku ‘ikai te tau telinga veli mo ta’e fie fakaongo ki he le’o ‘o Sihova ko hotau ‘Otua ke fou ‘i he ngaahi lao na’a ne fokotu’u ‘i hotau ‘ao. Hange ko e monu’ia ‘a e tangata ‘o e Same 1 he’ene fakalaulauloto ‘aho mo e pō ki he Lao ‘a Sihova, ‘oku pehe tofu pe ‘a e monu’ia ‘o ia fuape ‘oku tuitala ki he folofola ‘a e ‘Otua, he ‘oku tokanga’i pe kinautolu ‘e Sihova kae’oua ke a’usia ‘a Itaniti. ..”’
‘Oku ha ‘i he ‘ipiseli ‘a Paula ki he kakai Filipai 3:21 ‘ae fakakaukau ni “’A ia te ne liliu ‘ae sino ‘o ‘etau mo’ulaloa ni ke alaaanga moe sino ‘o ‘ene langilangi’ia, koe ngaue ‘a hono ivi ko ia ‘a ia ‘oku mafai ai foki ke fakamo’ulaloa kiate ia ‘ae me’a kotoa pe” ‘Oku talanoa hangatonu ‘a Paula ki hono fakafehoanaki hotau sino mo’ulaloa ni ki he sino fakalangi ‘a ia koe sino langilangi’ia ia. ‘Oku toki hanga leva ‘e he “angahala” ‘o fakafaikehekehe’i ‘a hotau sino mo’ulaloa ni moe sino langilangi’ia. Kainga matamata koe ‘uhinga ia ‘oe lea ‘a Mele “he kuo ne afeitaulalo mai kia kita me’avale….” Na’e ‘ikai ngata ai ka na’a ne fakahaa’i ia ki he ‘Otua ko ‘ene kaunanga ia. ‘A ia ‘oku ‘uhinga ia ko hono ngafa pe koe fakaongoongo koehaa ha’ane ngaue ‘e fai ke fakahoifua ki hono ‘Eiki. Ka ‘i he taimi tatau koe angahala ia pea moe kaunanga ‘ae ‘Otua pea na’e mokoi ki ai ‘ae finangalo ‘oe ‘Otua ke lau ia koe monu’ia ‘oe ngaahi to’utangata. Ko hano toe fakamanatuange ‘ae lea na’e tomu’a fai kiate ia ‘e he ‘Angelo 1:28 “…Si’oto ‘ofa, ‘a koe kuo ‘ofeina: ‘oku ‘iate koe ‘ae ‘Eiki.” Kapau ‘oku pehe ‘a e monu’ia ‘a Mele, ko e angahala pe, ka na’e toka ki ai ‘a e hoifua ‘a e ‘Otua, huanoa ‘a e monū kuo tō mo’otautolu ‘eni koe’uhi he kuo hoko ‘a Kalaisi ko e me’afakatupuhoifua’anga ia, ko e hoifua tu’unga ‘i hono ta’ata’a (Lom.3:25).
….ko ‘ene meesi ‘oku laui to’utangata
Ko e makatu’unga eni ‘o e me’a kotoa pe ‘oku fai ‘e he ‘Otua ma’a hono kakai – ko e tolonga ‘o ta’engata ‘ene ‘alo’ofa. Na’e mahino kia Mele, na’e ‘ikai ke ma’oni’oni ange hono to’utangata ‘i he ngaahi to’utangata kimu’a ange ‘iate ia, ke tupu ai ‘a e hoko ‘i honau kuonga ‘a e fakamo’ui. Ka ko e fakae’a aipe ia ‘e he ‘Otua ‘a e tolonga ‘o ta’engata ‘a ‘ene ‘alo’ofa. ‘Oku fakamatala leva heni ‘e Mele ‘a e fotunga ‘o e ngaahi me’a lalahi kuo fai ma’ana ‘e he Mafimafi (v.49). He kuo ‘ikai polo’i ‘e he ‘Otua ha taha ‘oku ivi lahi mo ‘iloa (v.51) pe ko ha taha ma’olunga mo langilangi’ia (v.52a), pe ko ha kau ma’ume’a (v.53e) ke lau ko e monu’ia ‘e he ngaahi to’utangata. Ka kuo ne fili ‘a “laauvale” pea mo e “fiekaia,” he ‘oku ne hakeaki’i ‘a e laauvale pea ne ‘ange me’a lelei ki he fiekaia. ‘Oku mahino kia Mele, tā ‘oku ‘ikai ko e kakai monu’ia ‘a e kau to’a, ‘a e hou’eiki mo e kau ma’olunga, mo e kau ma’ume’a. Molekemama’o! Ko e kakai monu’ia, ‘akinautolu ‘oku fakavaivai’i he ‘ao ‘o e folofola ‘a e ‘Otua; ‘akinautolu ‘oku nau fiekaia mo fieinua ki he ma’oni’oni. Ko e fa’ahinga pehe, ‘oku ‘anautolu ‘a e monu’ia ‘i taimi mo ‘Itaniti. E lau fakakuu kitaua koe kamata’anga ‘o ha monu’ia? “’E hiva kau masiva toka’i kuo fai mei langi, ko Mele ‘ena mo Siosifa moe nofo Nasaleti, na’e ‘ikai ke ‘alo’i ‘ae Tamasi’i ‘Otua he nofo’anga ha ‘eiki ka ‘i ha fale tu’a, hiva e hosanna kuo ‘alo’i ‘a Sisu he kolo ‘o Tevita” (Himi 641:3).
Fakama’opo’opo
E lau fakakuu kitaua koe kamata’anga ‘o ha monu’ia? Na’e ‘ikai ko Mele na’e lau ai koe kamata’anga ia ‘oe monu’ia ‘oe ngaahi to’utangata ka koe Tama ‘oku ‘i hono manava ko ia ‘ae monu’ia’anga ‘oe ngaahi to’utangata moe to’utangata. Ko hono ‘alo’i ‘o Sisu, ko e ngāue ‘ata’atā pe ‘a e Laumālie Mā’oni’oni, ‘o hangē ko ia na’a ne fai he Fakatupu. ‘A ia, ko e me’a na’e hoko, ko e fakamalumalu ‘o Mele ‘e he Laumālie Mā’oni’oni, kae hoko mai ‘iate ia ‘a hono Ua ‘o e Tolu Tapu, ‘a ia, lolotonga na’a ne kei ‘otua kakato, na’a ne “hoko ‘o kakano”. Pea mo’oni ‘a Moulitoni, “ ‘A, ko hai ‘e ala tui, ki ha tala me’a pehē? Hoko ‘a e ‘Otua Mo’ui, ko e me’a ke mate pe” (Himi 623). Ko Susana Wesley koe kamata’anga ia ‘oe monu’ia hono hako ‘ia Sione mo Salesi Wesley koe’uhii ko Kalaisi na’e hoko koe taakimu’a ia ‘oe famili ni. Kainga ‘e lau fakakuu koe mo au koe kamata’anga ‘o ha monu’ia ‘o tatau pe ‘i he famili, siasi pea moe pule’anga? Fakahoko leva ha fa’ahinga “liliu mo’ui” he faka’osinga ‘oe ta’u ko ‘eni ke kamata lau ai koe monu’ia’anga ‘oe ta’u fakakoloa ‘oku tau hanga atu ki ai 2014. “Kae hokosia ‘ae taimi kotofa ‘e Sihova ne hifo pe ‘ae ‘Angelo kia Mele ‘o ne tala, te ne ‘alo’i ha tamasi’i ne lau hono huafa, Tuu ‘e tolonga hono hau ta’engata pea ta’engata”..’Emeni!
‘Ofa ke mou ma’u ha teu Kilismasi fiefia fakalotu…pea ‘ikai mo ha toe me’a e tau fai ke fiefia ai ‘ae tamasi’i valevale ni ka ko ‘etau fai pau pe ki hono finangalo hangee ko ia ‘oku ha Tohitapu….’Ofa atu
Kavauhi