'Ai ke tatau hotau ngutuu mo hotau tuhuu

MALANGA SAPATE 02-11-2014
Ngaahi Lesoni: Same 107:1-7, 33-37; Siosiua 3:7-17; 1 Tesolonaika 2:9-13; Matiu 23:1-12
Ngaahi Himi: 541/404/468/ 640/603
 
Veesi malanga: Matiu 23:1, 2 “NAʻE toki folofola ʻa Sisu ki he ngāhi fuʻu kakai, pea mo 2 ʻene kau ako, ʻo pehe, Ko e kau sikalaipe mo e Falesi ʻoku nau 3 maʻu ʻa e tuʻunga ʻo Mosese: ko ia ʻilonga ha meʻa ʻoku nau fekau kiate kimoutolu, mou fai ki ai mo tauhia; kae ʻoua naʻa mou faʻifaʻitaki ki heʻenau ngaūe: he ʻoku nau lea kae ʻikai fai ki ai
Kaveinga: “‘Ai ke tatau hotau ngutuu mo hotau tuhuu”
Talateu
‘Oku ‘i ai ‘etau ngaahi lea maheni ‘oku tau fa’a ngaue’aki ki ha taha ‘oku “mo’ui malualoi/Hypocrite.” ‘Oku hangee koe lea koe “momole ‘olunga/ katakata ‘a nifo tea/ Fie-vale-loi: ‘Oku ‘ikai ko ha vale ia ka ‘oku ne feinga ke hangee ‘oku valee (fakatulou atu). Pea ‘oku ne ‘ilo lelei pe ‘e ia ‘ene me’a ‘oku fai ‘ae kovi moe lelei – ka ‘oku ne feinga’i pe ‘e ia ‘ene to’onga moe lea ke hangee pe ‘oku ‘ikai ke ne ‘ilo ha me’a ‘o hangee ha to’onga ‘a ha taha ‘oku valee (tulou atu). (English word, “hypocrite,” comes from the Greek word, “hypocresis” which is the Greek word for “actor.” A good “hypocresis” is a good actor. Faka’alinga lelei: Ko ha’ate feinga ke te ha ngali ko ha taha lelei kita ‘oku te ‘ofa ki ha kakai he funga ‘o ‘ete ‘ilo’ilo pau ‘oku te fehi’a mo loto kovi kiate ia. Koe “Malua- loi” (pretending) tokua ko ha’ate feinga’i kita ke pehee pe na’e ‘ikai ke hoko mai ha me’a kiate kita pe koe ‘ikai ha’ate ‘ilo ki ha me’a” ‘i he funga ia ‘ete ‘ilo’ilo pau ki he me’a na’e hoko. (A phony. A two-faced person, pretending to be a friend but is really an enemy in disguise….Koe ngutungutuua nai ‘eni?). Koe ‘uhii koe fa’ahinga kakai ‘eni ‘oku lea ki ai ‘a Sisu he talanoa ni koe fa’ahinga ‘oku nau pootopoto’i he to’onga malualoi kuo u lave ki ai ‘i ‘olunga pea ‘oku fai leva ‘e Sisu ‘ae lea ni ke faka’ehi’ehi mei he to’onga mo’ui pau’u lotu ni  ‘ae kakai pea mo ‘ene kauako  hangee ko ia ‘oku lea ki ai ‘etau veesi malanga “Ko e kau sikalaipe mo e Falesi ʻoku nau 3 maʻu ʻa e tuʻunga ʻo Mosese: ko ia ʻilonga ha meʻa ʻoku nau fekau kiate kimoutolu, mou fai ki ai mo tauhia; kae ʻoua naʻa mou faʻifaʻitaki ki heʻenau ngaūe: he ʻoku nau lea kae ʻikai fai ki ai.
Vete ‘oe potu tohi
‘Ia Matiu 23 pe ‘oku kehe atu mo malohi atu (enormously confrontational) ‘ae ngaahi lea ‘oku fai ‘e Sisu ki he kau Falesi malualoi ni pea ‘oku ne fakamatala’i ha ‘ita lahi mo’oni ‘iate ia hangee ko ia ‘oku talanoa ki ai ‘ae 23 ni. Na’e ‘ikai koe kakai pe na’e lea ki ai ‘a Sisu ka na’e kau atu ki ai mo ‘ene kau ako.  ‘Oku ‘ikai mo ha toe talanoa lea kakaha pehe ni he ngaahi Kosipeli kehe ngata pe ‘ia Matiu. “…Ka ʻoiaue kimoutolu, sikalaipe mo e Falesi, he maʻoniʻoni loi! …14 ʻOiaue kimoutolu, sikalaipe mo e Falesi, he maʻoniʻoni loi! 15 ʻOiaue kimoutolu, sikalaipe mo e Falesi, he maʻoniʻoni loi! 16 ʻOiaue kimoutolu, ʻa e kau takimuʻa kui! ʻA e koto vale mo kui! ʻA e koto kui! 23 ʻOiaue kimoutolu, sikalaipe mo e Falesi, he maʻoniʻoni loi…ʻA e koto takimuʻa kui! …25 ʻOiaue kimoutolu, sikalaipe mo e Falesi, he maʻoniʻoni loi! …Falesi kui! fufulu muʻa ʻa e loto ipu, koeʻuhi ke hoko ʻo maʻa mo tuʻa foki. 27 ʻOiaue kimoutolu, sikalaipe mo e Falesi, he maʻoniʻoni loi! …29 ʻOiaue kimoutolu, sikalaipe mo e Falesi, he maʻoniʻoni loi! …ʻA e fanga ngata! ʻa e hako ʻi ngatafekai! te mou hao fefe mei he fakamāu Kihena? ‘Ai ke tatau hotau ngutuu mo hotau tuhuu!
Koe talanoa ‘oe ‘aho ni ‘oku nofo pe ‘ae fakamamafa ai ‘a Sisu he mo’ui malualoi. Pea ‘oku fakataataa’aki pe fakasino ‘e Sisu ‘ae to’onga mo’ui malualoi he kau Falesi he talanoa ni. “…ʻoku nau lea kae ʻikai fai ki ai. 4 Pea ʻoku nau haʻihaʻi ʻa e ngāhi kāvenga mamafa, mo ʻai la he uma ʻo e kakai; ka ko kinautolu ʻoku ʻikai te nau fie ʻai hanau 5 foʻi tuhu ke hiki ia. Pea ka ai haʻanau ngaūe ʻoku fai, ko e fai pe ke mātā ʻe he kakai: he ʻoku nau failaketeli laulalahi, pea pao 6 loloa honau kofu; pea nau manako ke takoto ki muʻa ʻi ha kātoanga, pea ke nofo ki muʻa 7 ʻi he falelotu, pea ke fakaʻapaʻapa ʻia ʻi he malaʻe fakatau, pea ke ui ia ʻe he kakai, Lapai. Kia Sisu ‘i he mamani ‘oe talanoa ni mo hotau mamani ka ‘i ai ha taha pe tangata lotu ‘oku ne lolotonga mo’ua he ngaahi to’onga mo’ui malualoi ni koe “Falesi” koe mo au he kia Sisu he ‘oku tau mo’ui kaakaa he’ene lotu lelei he ‘oku ke he ‘ae me’a ‘oku fakamatala ‘e hota ngutu moe ngaue ‘oku fai ‘e hota tuhuu.
Koe lea “Malualoi/ Hypocrite” ‘oku ‘ikai ke haa ia he ‘uluaki veesi ‘e 12 ki mu’a he vahe ni ka ‘oku ha hokohoko tu’o 6 ia toenga ‘oe vahe ni. Pea neongo ‘ene ‘ikai ha ‘ae lea malualoi he konga ki mu’a ‘oe vahe ni (1-12) ka koe lea tefito’i ia ‘oe vahe 23. Koe Falesi heni kia Sisu ko ha kakai ‘oku kehe ‘enau mo’ui mei he me’a ‘oku nau malanga mo ako’aki. Ko hono toe fakaongo mai ‘eni ‘e Matiu ‘ae lea ‘ae Palofita mataloloa ko ‘Aisea 29: 13 “Pea folofola mai ʻa Atonai. Ko e meʻa ʻi he ʻunu mai ʻa e kakai ni ʻaki honau ngutu, mo fakalangilangi ʻi au ʻaki honau loungutu, ka ko honau loto kuo nau fakamamaʻo meiate au, pea kuo hoko ʻenau lotu kiate au ko e tuʻutuʻuni pe ʻa e 14 tangata kuo nau ako ai:” Koe kaveinga/ issue lahi taha kia Sisu hono kuonga koe “mo’ui malualoi” tautautefito ki he ha sino ‘ae to’onga mo’ui ko ia he kau Falesi. ‘Oku hoko ai pe foki ‘ae to’onga mo’ui fakafalesi ni koe koto “ngaue fakamamata” pe ia ‘oku lolotonga hoko he ‘aho ni. ‘Oku nau lau koe kakai lotu ka koe kau ma’u lotu, ‘oku nau lau ‘oku nau ‘ofa ka koe koto ta’e ‘ofa. ‘Oku nau feinga’i ‘enau to’onga ke ha ko ha kau kalisitiane kinautolu ka ‘i honau loto koe koto fakapoo moe fonualoto. ‘Ai ke tatau hotau ngutuu mo hotau tuhuu
Koe ‘ofa/ Meesi/ faitotonu
 
Kia Sisu ‘oku malava ‘e he kau Falesi ni ‘o lau ma’uloto ‘ae ngaahi fo’i lao ‘e 613 mei he fuakava motu’a ki he tokua ‘e fakahoifua ki he ‘Otua….Taimi tatau na’a nau li’aki ‘e kinautolu ‘ae ngaahi tefito’i me’a mahu’inga taha hono tauhi ‘oe lao koe “‘ofa/ Meesi/ faitotonu” ka koe ngaahi me’a pe ‘eni ia ‘oku tokanga taha mai ki ai ‘ae ‘Otua. Koe kaveinga mamafa ‘oku nau hilifaki ki he kakai ko e fiema’u ke nau talangofua kakato ki he lao ‘e 613. Na’a nau fa’u lao (Pharisaic laws) ki he ngaahi tukunga ‘oe mo’ui kotoa pe. ‘Oku hangee koe Sapate ‘oku lahi hono ngaahi taputapui, tapu ho’o toli ha’o fo’i uite, tapu ho’o fai ha fakamo’ui he sapate, tapu ho’o fua ha peepee ‘oku to’o ‘e hono nima (pepe) ha kavenga pe ko ha momo’i ngaue he sapate. ‘Oku tapu ‘enau kai ta’e tomu’a fanofano…’I he tukufakaholo fakasiu koe lahi e me’a ‘oku nau fanofano ai koe vaeua ‘oe nge’esi fua’i moa hono lahi. Pea ko hono founga koe fakahanga ki ‘olunga honau ngaahi tuhu kae fakato’i mei ‘olunga ke toki tafe hifo ki honau tuhu pea lau ia leva ia kuo ne ‘osi fanofano. ‘Oku tau vakai ki he founga faingata’a ‘oku tu’utu’uni ‘e he lao ke fakamafasia’aki e kakai ni. Kohai ia ‘e lava ke ma’a ai? Pea kuo hoko leva ‘ae lao ni koe kavenga lahi ia ke tauhi mo fua ‘e he kakai. Ki he kau Falesi ‘oku nau mamafaange ki he mo’ui fakama’a ‘ae sino ‘i he ngaahi me’a ‘oku tokanga mai ki ai ‘a Sisu ke tauhi ‘ae ‘ofa, meesi moe faitotonu.
Koe ‘aho ni mo hono ngaahi ouau fakafalesi
‘Oku tau fa’a mamahi’i mo fakamamafa’i mo kei tauhi mai ‘a ‘etau ngaahi to’onga lotu moe tui na’e fa’a kamata’aki ‘etau lotu ‘i hotau ngaahi feitu’u taki taha. Koe ngaahi founga ‘etau fai ‘oe faka’osita’u moe uike lotu, Kilisimasi pea mo hono ngaahi ouau pea mo hono ngaahi pola (fakaafe). ‘Oku ‘ikai ke kei ‘iloa ‘ae ngaahi katoanga ni koe katoanga lotu ka ‘oku ‘iloa koe ngaahi katoanga kai moe katoanga fe’au’auhi koloa fakatonga. Koe meimei koe mamafa e ngaue ni mo hono ngaahi talitali ‘e fai kotoa ia ‘e he kakai ‘oe Siasi kae fa’a fakalangilangi pe e kau paipa ‘o tali kai pe mo ma’u ha’anau koloa. Koe pau ke fakaafe ‘ae fo’i malanga kotoa pe failotu kotoa pea ka ‘ikai lava ia kuo lau’i ‘e he kakai ‘oe siasi pea ta’e malanga ia ha ngaahi mahina. Ki he kakai tokua koe fakaafe failotu koe pau ke te tomu’a ‘ai hoto vala (koe koloa fakatonga) ke talitali’aki ‘ae toko taha ‘oku ne fai hoto fakaafe. Pea ka hili ‘ene ha’u mo ‘ene fakaafe pea ‘oku te foaki atu leva moe koloa fakatonga ke foki mo ia. ‘Oku hange pe nai ‘ae founga ni ha fefakafetongi’aki koloa. Koe me’a lahi ‘aupito ‘ae hoko ‘ae ouau ni koe faingata’a’ia fakasiasi. ‘Oku ne fanau’i ‘ae loto fe’au’auhi ke ‘oua na’a laka ‘ae fakaafe ‘oku ‘omi he’ete koloa ‘oku tali’i’aki (hoto vala). ‘Oku ou fa’a fetaulaki mo e ngaahi faingata’a ni ‘ae fa’a felauaki he oo atu mo ‘enau fakaafe koe ngatu launima moe fala ‘e fiha moe ha fua kae tali mai’aki kinautolu ‘aki ‘ae ki’i fola’osi pe. Koe taimi ‘e taha ‘oku nau fetulituli’i pe ke nau ma’u ‘ae fika fakaafe ‘ae faifekau pe ha taha ma’olunga he siasi. Taimi ‘e taha ‘oku toki nofo ‘ae faifekau ia ‘o fika’i pe koefee ‘ae fakaafe ‘oku lelei taha hono pa’anga moe koloa ‘o ‘unu ia ki he fika ko ia. Koe me’a fakamamahi lahi ia ki he ngaahi famili ‘ae felaunga’aki. Ka koe fee ‘ae tapuaki ka ma’u ‘e he kakai ‘oe siasi he founga ni ‘aki ‘ae ngaahi laumalie hala ni? ‘Oku kei tokoni nai ‘ae founga ni ki he’etau fai ‘ae lotu pe na’a kuo hoko koe fakakavenga lahi ki he kakai ‘oe siasi? Tau faka’apa’apa lahi ki he kakai ‘oku nau fai ‘ae me’a ni ‘i he mo’oni moe tui ko ‘enau fai ‘ae feilaulau ni koe mo’oni kotoa pe ia honau loto he fakahasino ‘ae ‘ofa moe hounga’ia na’e lau ki ai ‘a Kalaisi.
Koe mo’ui fakafalesi e kakai ‘oe Siasi
 
Kainga ‘oku matu’aki fiema’u ke tau fakatonutonu leva ‘etau ngaue moe to’onga mo’ui ‘oku tau mamahi’i he lotu ke ‘unu ki he ngaahi to’onga mo’ui ‘oku hoa moe finangalo ‘oe ‘Eiki ‘ae ‘ofa, meesi moe fa’a fakamolemole pea moe mo’ui faitotonu.” ‘Oku tau fu’u ‘ofa mo tokangaange ke tauhi ke matauhi ‘ae ngaahi tukufakaholo moe ngaahi tu’utu’uni fakasiasi ‘i ha’atau fakamoleki ‘ae taimi ko ia ke tau fai ai ha ‘ofa mo ha tokoni ki hotau ngaahi kaungaa’api ‘oku nau faingata’a’ia he mo’ui ni. ‘E ala lau nai ko ha Siasi ma’u lalo ia mo ta’e manakoa kapau te nau loto ke to’o ‘ae konga lahi taha ‘enau misinale fakata’u ‘o fai’aki ia ha ‘ofa ki he kakai ‘oku viviliange ‘enau fiema’u he mo’ui ni? ‘Oku hoko nai ‘etau uki e kakai e Siasi ke tauhi ‘ae ngaahi ouau ni tokua he ‘oku tau ngali Siasi ai koe pa’anga lahii moe lahi ‘ene koloaa (properties)? Tau ma’u ai pe hono momona moe langilangi’ia ‘I memeni kae hala ‘aupito pe ‘a Langi ia. ‘Io, ‘Oku tau ha faka’ofo’ofa mo ngali kaukaua pehee ki tu’a ka ko loto ‘oku hangee pe ia ko ha Falesi ‘o matamata lelei ki tu’a kae fonua loto mo hui momoa ‘a loto. He koe ngaue ma’ama’a taha pe ‘oku nau lava ke fai ko ‘enau fakahauee holo pe he ngaahi feitu’u fakataha’anga kakai ‘aki ‘ae ngaahi fu’u teunga fakalotu pea nau ngali ha ma’oni’oni ai ki he sio e kakai ka ki he ‘afio hifo ‘ae ‘Otua koe koto palakuu fau. Koe mamafa e ngaue ia ‘oku fua ia ‘e he kakai ‘oku nau feinga ke tauhi kotoa e ngaahi lao ‘e 613. ‘Oku ‘ikai ke nau loto ke nau fie fakatomala he ‘oku nau tui ‘oku nau ma’oni’oni hono lau ma’uloto e ngaahi lao ni (…They were not willing to address the extortion, greed, rapacity and wickedness that were inside their inner hearts.) ‘Ai ke tatau hotau ngutuu mo hotau tuhuu
Koe to’onga malualoi ‘ae Falesi he talanoa ni
 
“….Pea ka ai haʻanau ngaūe ʻoku fai, ko e fai pe ke mātā ʻe he kakai: he ʻoku nau failaketeli. Koe failakiteli/ phylacteries…ko ha ki’i puha leta ‘oku fa’o ai e fekau mei a Teutalonome 11:18 “Ko ia te mou ʻai ʻeku ngaahi lea ni ki homou loto, pea ki homou laumalie; pea te mou noʻo ia moʻo fakaʻilonga ʻi homou nima, pea te nau tuʻu moʻo failaketeli ʻi 19 homou vahaʻa mata. Pea ‘oku ha’iha’i ma’u pe ‘i mu’a ‘i honau la’ee pea moe funga uma he ko hono taumu’a ia ke ‘ilo’i ngofua kinautolu ‘e he kakai kae faiange ‘enau faka’apa’apaa. Pea ‘oku nau ‘ai ke lau laulalahi, pea pao loloa honau kofu; pea nau manako ke takoto ki muʻa ʻi ha kātoanga, pea ke nofo ki muʻa 7 ʻi he falelotu, pea ke fakaʻapaʻapa ʻia ʻi he malaʻe fakatau, pea ke ui ia ʻe he kakai, Lapai. Ki he mamani ‘oe Siu na’e faka’ilonga’aki ‘ae kau taula’eiki ‘aki e ngaahi teunga ni moe failakiteli ka ki he ‘aho ni ‘oku faka’ailonga’aki ‘ae kau Kalisitine’aki ‘enau mo’ui mo ‘ulungaanga faka’aho’aki ‘ae fakahinohino ‘ae ‘Otua. Koe Falesi ‘oku nau teunga’aki e lotu ka nau ma’u e langilangi moe ngeia moe faka’apa’ap’ia ‘ae kakai. Ka ‘oku fee kitautolu he ‘aho ni? ‘Ikai ‘oku tau ngaue’aki hotau ngaahi lakanga fakalotu ke pa’usi’i’aki ‘ae falala ‘Otua moe ‘ofa lotu ‘ae kakai?  ‘Ikai ‘oku tau fie faifekau pe kumi ai ha’atau tu’umalie? Me’a koe lahi atu e kakai pehee ni he ‘aho ni pea ‘oku fu’u ‘ilonga ia he’enau ngaahi to’onga mo’ui. Nau loto ma’u pe ke teuteu’i ha pola mu’a ma’a nautolu….nau loto ma’u pe fakatapua ‘i he ngaahi ha’ofanga…Nau loto ma’u pe faiange ‘ae lea ni “Malo e fakalaumalie ‘ae faifekau!”….’Oku lelei pe ia ‘i hono anga totonu kapau koe fakalea ia ‘oku fiefia ki ai e kakai ka ‘oku ‘ikai koe me’a ia ke tau fekau’i kinautolu ke nau fai pehee mai.
Koe mo’ui fakasevaniti ‘ae Takimu’a
Ko hono ‘uhinga ia ‘oe pehee ‘e Sisu he talanoa ni “Ka ko kimoutolu ʻoua naʻa ui ko Lapai: he ʻoku taha pe hoʻomou Faiako,…ko ‘etau omi ke kau ki he lotu ‘ae ‘Eiki koe kau akoanga mo Tisaipale kotoa pe….pea hoko atu ‘a Sisu “… ka ko kimoutolu ko e ngahi tokoua kotoa pe. ‘Oku ongo fakatautehina mo’oni pe ‘ae lea ni “ngaahi tokoua faifekau…pe Setuata”…. Pea ʻoua naʻa ui ha toko taha ʻi mamani ko hoʻomou tamai: he ʻoku taha pe hoʻomou Tamai, ko e Tamai Fakalangi. ‘Oku ‘ikai ‘uhinga heni ia ke tau ta’e ui ai ‘etau Tamai ko ‘etau tamai ka na’e fakataumu’a ‘ae lea ni ki hono uki ‘e he kau Falesi ni ‘ae kakai ke nau ma’u kotoa ‘enau tokanga (attention). Kaeʻumaʻa ʻoua naʻa ui kimoutolu ko e kau takimuʻa: he ʻoku taha homou 11 Takimuʻa, ko Kalaisi. ‘Oku ‘ikai ha takimu’a ka ko Kalaisi pe! ‘Oku ‘ikai koe kau Falesi he talanoa ni pea koe takilotu ‘oe kuonga ni ka ko Kalaisi ai pe. He telia na’a ma’u hala e kakai pea mole ta’e’aonga ai ‘enau mateaki lotu ‘o iku fakala’aa ‘i Sia Tamaki ‘enau ngaue he lotu koe mole ‘ae taki mu’a mo’oni ko Kalaisi mei honau lotolotonga. Ka ʻoka ai ha taha ʻiate kimoutolu ʻe lahi hake, te ne nofo ko hoʻomou 12 sevaniti. Pea ko ia te ne hakeakiʻi ia ʻe fakavaivaiʻi: pea ko ia te ne fakavaivaiʻi ia ʻe hakeakiʻi. Ko kitaua ‘oku lolotonga mo’ua ai koe “Falesi” kitaua kia Sisu he taimi ni (Levitiko 15:37-39).
Fakama’opo’opo
 
Koe lahii kia Sisu koe pau ke te matu’aki hangee koe sevaniti ‘o hoko koe kimui. Ke te tomu’a ako ke te taliangi/ talangofua/ kataki lahi hangee koe loto ‘oe sevaniti. Me’a ia na’a nau mamata ai ‘ia Sisu he po ‘oe ‘ohomohe koe hoko mai ‘ae Lapai/ Faiako ‘o fufulu honau va’ee koe’uhii he na’e ‘osi ma’u ‘e Sisu ia ‘ae ongo moe talangofua moe kataki ‘ae sevaniti ki hono ‘Eiki ka ko ‘ene Tamai. Ka ʻoka ai ha taha ʻiate kimoutolu ʻe lahi hake, te ne nofo ko hoʻomou 12 sevaniti. Pea ko ia te ne hakeakiʻi ia ʻe fakavaivaiʻi: pea ko ia te ne fakavaivaiʻi ia ʻe hakeakiʻi. Kainga neongo koe me’a faingata’a lahi taha ‘eni ke tau faiange ki he ‘Eiki ka ko hotau halanga tapuaki pe ia. He ‘oku malava ‘e he fo’i to’onga mo’ui fakavaivai ni ‘o fakakakato ‘ae kotoa ‘ae ngaahi lao ‘oku hoifua mai ki ai ‘ae ‘Eiki. He kapau he’ikai te tau ‘ofa ki he ‘Otua pea ‘ofa ki he kaunga’apii ‘e lava feefee ai ke fai ‘ae mo’ui fakavaivai ni? Koe lahi koee ‘oku lea ki ai ‘a Sisu ‘oku ‘ikai koe lakanga pe tu’unga pe ma’u me’a ‘ikai ka ka koe lahi ‘ae loto (“inferiority” inside our souls, the greater is the need to exalt ourselves) ke fakavaivai ‘o ne lau ‘oku lelei hake ha taha ‘iate kitautolu..Pea neongo hono faingata’a ‘ae mo’ui fakavaivai mo fakasevaniti ka ‘oku malava noa pe ia kapau te tau angimui ki he lotu ni “‘Eiki liliu ‘a hoku loto keu tui ai pe ki ho poto kae faingofua pe keu talia ke fai ho finangalo ia………’Emeni