Fa’u ‘e Sione Tu’itahi ‘i ‘Aokalani, Nu’usila

(Talekita Pule ‘o e Health Promotion Forum of New Zealand – ka ko e faiako mo fa’u tohi)

Kapau he’ikai liliu ‘e mamani ‘a e hala ‘oku lolotonga hangatonu ki ai, ‘e toe lahiange ‘a e masiva, neongo e tuva ‘a e koloa, ‘e toe lahiange ‘a e mate neongo ‘etau ma’u ‘a e ngaahi ‘ilo fakafaito’o fakaonopooni taha. ‘Ikai ia ko ia pe ka ‘e toe maumau lahiange ‘a e ‘atakai. Te tau toki feinga hake ka kuo tomui.

Ko ‘eku fakama’opo’opo eni ki he ni’ihi ‘o e ngaahi kaveinga lalahi na’e alea’i ‘e he konifelenisi fakamamani lahi ‘a e Kautaha Mo’ui ‘a Mamani (World Health Organization) na’e toki fakahoko ‘i Shanghai, Siaina, he mahina kuo ‘osi (Novema 2016).

Na’a ku fakafofonga’i ki ai mo Louise Signal mei he ‘Univesiti ‘o Otago, ‘a e Potungaue Mo’ui ‘a Nu’usila ni. Na’a ma fe’iloaki ai mo Toketa Saia Piukala, ko e Minisita Mo’ui ‘a Tonga, pehe ki he kau minisita mo’ui mei he tukui motu Pasifiki kehe mo mamani kotoa.

Te u lave ‘amuiange ki he taha e ngaahi lea mahu’inga na’e fakahoko ‘e Toketa Piukala he fakataha, ka ko e kaveinga lahi ‘o e konifelenisi ko e fakafehokotaki ke fengaue’aki lelei ‘a e mala’e ngaue he mo’ui ko e health promotion pea mo e ngaahi kaveinga fakalakalaka ko ia ‘e 17 ‘a mamani (17 Sustainable Development Goals – SDGs) ‘oku tataki ‘e he Kautaha Langa Fakalakalaka ‘a e Pule’anga Fakatahataha pe United Nations Development Programme (UNDP).

Na’e mahino mei he fakataha kuopau ke fetokoni’aki e ngaahi pule’anga kotoa kae lava ke mo’ui leleiange ‘a mamani. Kuopau ke fetakinima ‘a e langa fakalakalaka mo e tauhi ke tolonga ‘a e ‘atakai kae lava ke mo’ui lelei ‘a hotau palanite ni, pea lava ke vahevahe malieange he founga totonu  e koloa ‘o e mamani ka tau mo’ui lelei kotoa.  Kuopau ke fengaue’aki e ngaahi pule’anga mo e ngaahi kupu kehekehe he ngaahi fonua mo mamani, ‘o hange ko e ngaahi pisinisi mo e ngaahi kautaha tau’ataina mei he pule’anga kae lava ke tolonga e ‘atakai pea mo’ui lelei mo e kakai ‘o mamani. Ka ‘ikai fai ha fetakinima mo ha ngaue feongoongoi ‘a e tapa kotoa ‘e iku ‘a mamani ki he faingata’a’ia lahi ange he tapa kotoa.

Lolotonga ‘a e alea ko eni ke fetokoni’aki ‘a e ngaahi pule’anga, na’e kole ‘e Toketa Piukala ‘i he taha ‘o e ngaahi fealelea’aki he fakataha ke kataki ‘a e ngaahi fonua lalahi mo malohi ‘o fakalelei ‘enau fefatakau’aki mo e ngaahi fonua iiki mo vaivai, hange ko Tonga.

Na’a ne kole ke ‘oua ‘e uta ange ki Tonga ‘a e ngaahi koloa ‘oku ‘ikai fakatupu mo’ui lelei mo ta’efe’unga, hange ko e sipi ngako, kae ‘oange ‘a e koloa lelei tatau pe ko ia ‘oku nau fakatau fakalotofonua.

Na’e kau mo e Sekelitali-Seniale ‘a Ha’amoa ko Toketa Take Naseri he fakahoko e fakatangi tatau ‘o ne fakatata’aki e uta ki Ha’amoa ‘a e me’akai ngako kehekehe kau ai e mui’i piipii.

Na’e pehe ‘e he ongo toketa neongo kuo lauita’u pea hange nai kuo hoko e ngaahi me’akai ni ko e me’akai tu’ufonua, ka ‘oku kei fakatupu mahamahaki ‘aupito pea kuo loakaliu e taimi ke fakalelei. Ko e koto kulanoa ‘a ‘enau feinga fakalotofonua ke mo’ui lelei e kakai kapau ‘oku ‘ikai fakalelei e fefakatau’aki mo muli.

Na’e mahino ‘aupito mei he lea ‘a e ongo taki Pasifiki ni pea mo e lea ‘a e kau taki ‘o e tukui fonua lahi ‘a e felalave’i ‘a e ngaahi tapa kotoa ‘o e mo’ui – ‘o hange ko e ‘atakai mo e fefakatau’aki, mo’ui lelei mo e fakatupukoloa, nofo melino mo e koloa’ia mo ‘enau fekau’aki mo e taki lelei he tu’unga fakakolo, fakafonua, mo e fakavaha’apule’anga. Ko e ngaahi faingata’a lalahi kotoa ‘oku tofanga ai ‘a mamani, ‘oku nau fekau’aki pea kuopau ai ke veteki fakataha, ‘o ‘ikai fakahoko tokotaha pe ‘e he ngaahi pule’anga ka kuopau ke fetokoni’aki ai ‘a e tapa kotoa he fonua mo mamani.

Lolotonga ‘a e uiaki ke ngaue fetokoni’aki ‘a e ngaahi pule’anga kotoa, na’e fakamahino ‘e he fakataha ‘oku fiema’u he taimi tatau ke fengaue’aki ‘a e ngaahi potungaue kotoa ‘a e pule’anga ‘i loto ‘iate kinautolu ki he kaveinga ‘o e mo’ui lelei honau takitaha kakai mo honau ‘atakai. He’ikai ha ola ia kapau ‘e tuku taha pe ki he potungaue mo’ui ke taukave’i ‘a e mo’ui lelei ‘a e kakai mo e fonua ‘o kau ai e ‘atakai.

Na’a ku talanoa ki he kaveinga ni mo minisita mo’ui ‘a Tuvalu pea ne talanoa mai ‘ene ‘uluaki fainga tokotaha ke fakalotoa hono kaunga minista ke nau fakatokanga’i ko e mo’ui lelei ‘a e kakai mo honau ‘atakai ko e fatongia ‘o e pule’anga kakato mo hono kakai kae ‘ikai ko e potungaue mo’ui pe. Na’a ne pehe kuo nau laka eni kimu’a ‘i he lava ke nau fetakinima ‘o kaveinga taha mo ngaue fakataha ki he mo’ui honau kakai mo honau ‘atakai matu’aki pelepelengesi ‘a ia ‘oku ‘au’aufoe he ngaue ‘a e tahi lahi. Ko e talanoa tatau na’e fai mai ‘e he pulekolo ‘o e taha e ngaahi vahenga ‘o Shanghai na’a mau ‘a’ahi ki ai, he konga ‘o e konifelenisi.

Ko hono mo’oni kuopau ke ngaue feongoongoi e kupu kotoa e pule’anga. Kuopau leva ke taki lelei e pule’anga ‘o fengaue’aki mo e tapa kotoa ‘o e fonua – mei he ngaahi pisinisi ‘o a’u atu ki he kau takilotu, ngaahi siasi mo e ngaahi tui kotoa.

Ko e taha ‘o e ongo ngaue makehe na’e fakaola he fakataha ko e tukupa ‘a e kau pulekolo ‘e toko 100 tupu mei he ngaahi fonua kehekehe ‘o mamani na’e fakaafe’i ‘e he Pule’anga Siaina mo e Pulekolo ‘o Shanghai ki he konifelenisi. Ko ‘enau tukupa ke hoko honau takitaha kolo ko e ‘Kolo ‘o e Mo’ui Lelei,’ ‘a ia ko e polokalama fuoloa na’e tataki ‘e he Kautaha Mo’ui ‘a Mamani ‘oku ‘iloa ko e ‘healthy city.’ Na’e ohi e fakakaukau ni ‘e he tukui motu Pasifiki kimu’a atu ‘o ui ko e healthy islands pe tukui motu mo’ui lelei.

‘Oku ‘uhinga eni ko e ngaue mo e tapa kotoa ‘o e mo’ui he kolo kuopau ke fakataumu’a pe fakakau ai ‘a e mo’ui lelei honau kakai mo honau ‘atakai. ‘O kamata pe he fa’u lao ma’a e kolo mo honau fakanofonofo, pehe ki he ngaahi nofo’anga e kakai mo e ngaahi ngaue’anga kae’uma’a ‘a e ngaahi potu fakapule’anga, fefononga’aki mo e tapa kotoa e mo’ui.

Lolotonga e konifelenisi, na’a mau ‘a’ahi ki he ngaahi vahenga kehekehe ‘o Shanghai ‘o vakai ki he’enau fengaue’aki ki he mo’ui mo e ‘atakai. Na’a mau talanoa ki honau takitaha pulekolo mo honau kau taki ‘o vakai ki he hoko ‘a e mo’ui lelei ‘a e kakai mo honau ‘atakai ko e ngaahi ‘uluaki kaveinga ke tokangaekina ‘e he kolo – ‘o a’u aipe ki he ngaahi ‘apiako, ngaahi ngaue’anga, mo e nofo ‘a e kakai. ‘Oku fa’a fihiange ‘a e feinga ke langa hake e mo’ui he tu’unga fakafonua kae mata ngofuaange he tu’unga fakakolo.

Ko e ngaue makehe hono ua ko e Shanghai Declaration, ‘a ia ko e tohi ia ‘o e tukupa ‘a e kau konifelenisi ke fengaue’aki lelei ‘a e health promotion pea mo e ngaahi kaveinga fakalakalaka  kae tolonga ‘e 17 ma’a e mamani.

Vakai ki he hoko/link ko eni ki he fakaikiiki ‘o e tohi tukupa ‘a e kau konifelenisi mo e tohi tukupa ‘a e kau pulekolo.

http://www.who.int/healthpromotion/conferences/9gchp/en/

Fakataha ‘i Palesi

Hili e konifelenisi ‘i Shanghai mei Novema 21-24 na’e hoko atu e folau mo hoku hoa ko Tupou ki he ngaahi fakataha ‘i Palesi fekau’aki ai pe mo e mo’ui ‘a e kakai ‘o mamani mo hotau ‘atakai. Ka kimu’a ai na’a ma lava atu ki Lonitoni mo Loma ‘o mamata mo ako foki ki he ngaahi kaveinga mahu’inga ki he mo’ui ‘oku ‘aonga ki he fa’u tohi mo e langa hake ‘o e nofo.

Ko e ngaahi fakataha ‘i Palesi ‘i he uike ‘uluaki ‘o Tisema ni, ko e fealelea’aki ia ‘a e ngaahi komiti kehekehe ‘a e kautaha fakavaha’apule’anga ki he health promotion ko e International Union for Health Promotion and Education (IUHPE).  ‘Oku ou memipa he poate pule fakavaha’apule’anga ‘a e IUHPE ‘o fakafofonga’i ‘a e ngaahi fonua memipa mei he Pasifiki Tonga Hihifo – kau ai ‘a Nu’usila, ‘Aositelelia mo e tukui motu iiki ‘e 20 tupu he Pasifiki, pehe ki he ngaahi fonua ‘e ni’ihi mei ‘Esia Tonga Hahake.

Ko e taha e kaveinga lahi na’a mau talanoa’i ko e teu fakahoko mai ki Nu’usila ni ‘i ‘Epeleli 7-12, 2019 ‘a e konifelenisi fakavaha’apule’anga ‘a e IUHPE. Ko e faingamalie lahi eni ki Tonga mo e tukui motu kehe ‘o e Pasifiki ke kau mai e kau ngaue he mo’ui mo e ngaahi mala’e kehekehe ‘oku nau felave’i mo e mo’ui ‘a e kakai mo honau ‘atakai.  ‘E vahevahe ‘i he konifelenisi ‘a e ngaahi ‘ilo mo e taukei fo’ou taha ‘i he mala’e ngaue ki he mo’ui ko e health promotion mei he tapa kehekehe ‘o mamani.

‘Oku tau fa’a tekaki e fatongia ki he mo’ui ki he kau toketa mo e kau neesi. Ka ko hono mo’oni ko e ngaahi palopolema ‘o e mo’ui ko e tupu ia mei he ngaahi mala’e kehe, hange ko e ‘ikai lelei e tataki e fonua, holo ‘a e ako, kovi e fefakatau’aki mo ‘ikai tokanga’i ‘a e ‘atakai ‘oku tau malu mo ma’u mo’ui ai.  Pehe foki ki he ‘ikai tomu’a ’uluaki  tokanga e kakai ki he’enau mo’ui kae tuku pe ke hoko ha puke pe fakatamaki kae toki faito’o. . ‘Ikai ngata ai ka ‘oku tau fa’a fakalala ki he kau ako faka’atamai ke nau fai e fatongia ki he ngaue’i e mo’ui lelei.  Ka ko e ngaue ni kuopau ke tau fetakinima kotoa, mei he kau taki e fonua mo e kau takilotu pea pehe ki he ngaahi tukui kolo mo e nofo ‘a kainga. Ko hono mo’oni, ‘o hange kuo fakamo’oni’i he ngaahi fakatotolo mo e taukei ‘o e senituli 21, ‘oku kamata e mo’ui lelei mei he feitu’u ‘oku tau nofo faka’aho mo ngaue ai pea lotu mo feohi ai. Ko ‘ete a’u ‘ata ki he falemahaki kuo fu’u tomui ia.

Ko e kautaha ngaue ki he mo’ui ‘oku ou fakakaungatamaki hono taki, ‘a e Health Promotion Forum of New Zealand, ‘oku mau tataki hono fokotu’utu’u ‘a e konifelenisi lahi ‘o e 2019 ‘o fetokoni’aki mo e ni’ihi e ngaahi ‘univesiti ‘o Nu’usila ni pehe ki he ngaahi kautaha mo’ui kehe. Hange ko ‘eku lave ’anenai, ko e faingamalie eni ke kau mai ‘a e kau ngaue ki he mo’ui mo e ngaahi mala’e kehe mei Tonga.

–Mei he ʻĒtitá ko e fakamatalá ni ne faʻu mo ʻomi ki he Kanivá ʻi Tīsema ʻaho 28, 2016. Ko hono toki lava ʻeni ke pulusi.