Ko hono toe pulusi ‘eni ‘e he Kaniva (revisited) ‘a e ‘atikolo ko ‘eni ne ‘uluaki pulusi ‘i he ‘aho 23/07/2014. ‘Oku ‘uhinga hono toe pulusi atu ko e mahu’inga ke ‘ilo ‘a e kakai ki he puipuitu’a mo e kakano ‘o e lipooti ko ‘eni ‘a ia kuo ta tu’o lahi hano toutou ‘ohake ‘e he ‘Eiki Palēmia ‘o e ‘aho ni ‘Akilisi Pōhiva. ‘Oku tui ‘a Pōhiva ka ‘ikai fakalelei’i e ngaahi me’a ia ko ‘eni ‘oku lau ki ai ‘a e lipooti ni ta ‘oku ‘ikai kakato e mafai ia ‘oku foaki ki he kakai ke nau fakalele lelei ‘a e pule’anga.

Ko e lipooti ‘eni ‘a Peter Pursglove, ko e faifale’I fakalao ‘I he Lao Fakakonisitutone mei Trinidad mo Tobago, ‘a ia na’e makatu’unga ‘i ha savea na’e fai ‘e he va’a fakasekelitali ‘a e kominiueli pea kuo mokoi ‘a ‘Ene ‘Afio Tupou VI  ke ngaue’i leva ‘a e ngaahi me’a kuo fokotu’u mai ‘e he lipooti.

Fakatatau ki he lipooti ‘a Pursglove ko e :

• Konisitutone ‘a Tonga ‘I he 2010 ‘oku ‘ikai ha’ane poupou ki he founga pule fakatemokalati.
• Si’i ke ‘I ai ha fa’unga fakatemokalati ‘o e Fakataha Tokoni pea ‘ikai taliui ia ki he kakai ‘oku faifatongia ki ai.
• Ko e ngaahi liliu ki he fakamaau’anga na’e ta’emalava ke ne fakahoko ha me’a, ta’e ‘aonga, ta’e malava ke fakapa’anga pea tatele ta’efakalao.
• Na’e ‘ikai ‘asi na’e fai hano alelea’i mo e kakai ‘a e  ngaahi liliu ne fai ki he fakamaau’anga pe ke alea’i mo e kakai ko e ha ‘oku fiema’u ai ke liliu e ngaahi konga ko ia.

‘Oku ha mai  ‘i he Konisitutone kimu‘a  ‘i he 2010, na‘e lele lelei pe  ‘a e Fakamaau‘anga ia  ‘o Tonga  ‘aia na‘e tau‘ataina pea ngaue  ‘o fakatatau ki he ngaahi tu‘unga  ‘oku fakatokanga‘i  ‘e he Lao  ‘o e Konisitutone. Kimu‘a  ‘i he 2010, na‘e fakakakato  ‘e he Fakamaau‘anga Tonga  ‘a hono ngafa fakakonisitutone pea na‘e ala fakahoa lelei pea  moe  ngaahi  fakamaau‘anga   ‘o  e  ngaahi fonua memipa  ‘o e Kominiueli.

Neongo  ‘a e  ‘ikai kau e Fakamaau‘anga  ‘i he tala fatongia  ‘o e Komisoni ki he Konisitutone moe Fili Fale Alea, pea moe  ‘ikai ke  ‘iai ha fokotu‘u  ‘i he Lipooti Aofangatuku  ‘a e Komisoni ke liliu e Fakamaau‘anga, ko hono fa‘u koia  ‘o e Konisitutone  ‘o e 2010 na‘e  ‘iai e ngaahi liliu faka‘aufuli na‘e fakahoko ki he  konga  ‘o e Konisitutone   ‘aia  ‘oku fekau‘aki pea moe Fakamaau‘anga. Na‘e hanga  ‘e he ngaahi liliu ko  ‘eni  ‘o fa‘u e fa‘unga fakafakamaau‘anga  ‘oku

 ‘ikai ke toe ma‘u  ‘i ha feitu‘u kehe  ‘i he Kominiueli. Koe ngaahi liliu ki he Pule‘anga pea moe Fale Alea na‘e alea‘i ia  ‘i he Komisoni ki he Konisitutone moe Fili Fale Alea pea na‘e fakaikiiki ia  ‘i he‘enau Lipooti, ka  ‘oku  ‘ikai ma‘u ha ngaahi alea ia fekau‘aki pea moe ngaahi liliu ko  ‘eni ki he Fakamaau‘anga pea moe  ‘uhinga na‘e pehe ai  ‘oku taau ke fakahoko  ‘a e ngaahi liliu.

Ko hono ola leva, kuo fakatemokalati‘i e konga lahi  ‘o e Pule‘anga pea moe Fale Alea kae tōnounou e Fakamaau‘anga,  ‘i he  ‘ikai ke hā ki tu‘a e ngaue pea moe founga taliui  ‘o hoko ai ke faka‘otokalati. Kuo fokotu‘u e ngaahi sino fakafakamaau‘anga  ‘aki e ngaahi hingoa moe ngaahi lakanga  ‘oku ngalingali na‘e to‘o mai mei Pilitania, ka e ta‘ema‘u ha mahino ki he founga fakahoko ngaue  ‘o e ngaahi hingoa moe ngaahi lakanga koia  ‘i he Konisitutone  ‘o Pilitania. Na‘e ‘ikai pe ke  ‘iai ha  ‘uhinga pe ko ha fakatonuhia ki hono fa‘u  ‘o e fa‘unga fakafakamaau‘anga, ne makatu‘unga  ‘i he ngaahi sino muli pe  ‘ikai angamaheni,  ‘aia  ‘oku  ‘ikai ke  ‘iai ha‘anau pikinga fakalao, talafakafonua pe fakahisitolia ki he fonua.

Koe hili eni e ta‘u  ‘e fā  ‘oku  ‘ikai ke ngaue  ‘a e fa‘unga fakafakamaau‘anga ko  ‘eni pea kuo faka‘ilonga‘i e ngaahi fehalaaki pau felave‘i pea moe founga ngaue  ‘o e ngaahi fokotu‘utu‘u fakakonisitutone fo‘ou ko  ‘eni. Koe ngaahi liliu faka‘aufuli na‘e fakahoko ki he Fakamaau‘anga ‘e he Konisitutone  ‘o e 2010,  ‘o fokotu‘u ai e fa‘unga fakafakamaau‘anga laulōtaha ko  ‘eni, na‘e  ‘ikai pe ke fai hano sivi‘i fakalelei pea na‘e  ‘ikai ke  ‘ai  ‘o sivi‘i pe vakai‘i  ‘i hono fuofua fakafe‘iloaki mai pe  ‘oku ngaue pe  ‘ikai. Kuo hanga  ‘e he ngaahi kupu ko  ‘eni  ‘o e Konisitution  ‘o  ‘oange e fa‘unga faka‘otokalati ki he Fakamaau‘anga,  ‘aia kuo fakamo‘oni‘i  ‘oku  ‘ikai ke hohoatatau pea moe ngaahi tefito‘i fakakaukau  ‘o e pule‘anga Tu‘i fakakonisitutone moe temokalati,  ‘aia na‘e totonu ke fakatefito ai e Konisitutone fo‘ou.  ‘Oku hoha‘a e Pule‘anga  ‘e hanga  ‘e he fa‘unga faka‘otokalati pea moe fa‘unga fakafakamaau‘anga  ‘oku  ‘ikai taliui ko  ‘eni, ‘o fakafe‘atungia‘i e feinga fakalakalaka  ‘a Tonga  ‘i hono hala ki he temokalati,  pea  ‘e ala mole e falala  ‘a e kakai  ‘i he ngaahi fokotu‘utu‘u fakakonisitutone fo‘ou na‘e fokotu‘u  ‘i he 2010.

Kuo mahino mei he taukei ngaue  ‘oku  ‘ikai lava ke pule‘i pe fakalele  ‘a e fa‘unga fakafakamaau‘anga na‘e fokotu‘u  ‘i he malumalu  ‘o e Konisitutone  ‘o e 2010 pea  ‘oku  ‘ikai lava ke matauhi fakaepa‘anga.  ‘Ikai ngata ai,  ‘oku  ‘ikai hanga  ‘e he ngaahi liliu ko  ‘eni  ‘o fakalakalaka mo faka‘ai‘ai e temokalati ka ko honau ola, kuo  ‘ikai ke taliui e Fakamaau‘anga pea  ‘ikai ha ki tu‘a e ngaue.  ‘Oku  ‘iai e hoha‘a koe ngaahi kupu lolotonga  ‘o e Konisitutone fekau‘aki pea moe Fakamaau‘anga,  ‘oku  ‘ikai ke talangofua ki he ngaahi fakakaukau  ‘a e Kominiueli fekau‘aki pea moe pule lelei pea moe temokalati, pea  ‘ikai ke ho‘ata mai mei ai e ngaahi Huluhulu Ngaue  ‘a e Latimer House felave‘i pea moe founga ngaue lelei  ‘i he ngaahi vā  ‘o e Pule‘anga, Fale Alea pea moe Fakamaau‘anga.  ‘Oku ongo‘i  ‘e he Pule‘anga kuo taimi ke toe fai ha  ‘a‘ahi ki he Konisitutone ke lava  ‘o fakatonutonu e ngaahi fehalaaki  ‘i he Konisitutone, pea ke fakafoki mai e Fakamaau‘anga ke tu‘u tatau pea moe ngaahi fa‘unga fakafakamaau‘anga  ‘oku fakalele  ‘i he ngaahi tapa kehe  ‘o e Kominiueli.

Koe ngaahi kupu tefito  ‘o e Konisititone  ‘oku fokotu‘u  ‘e he Pule‘anga ke fai hano vakai‘i koe ngaahi kupu felave‘i pea moe  ‘Eiki Saniselā,  ‘Ateni Seniale pea moe Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau. ‘E toe tanaki atu kiai pea moe fiema‘u ke teuteu‘i e lao fo‘ou ke fakahoko e ngaahi liliu fakakonisitutone  ‘oku fokotu‘u atu  ‘i he Vakai ko  ‘eni. Na‘e teuteu‘i  ‘e he  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Ateni Seniale  ‘a e lao fakaangaanga ke liliu  ‘a e Konisitutone, pea moe ngaahi lao felave‘i  ‘i he kole  ‘a e Kapineti  ‘i  ‘Akosi 2013. Koe ngaahi lao fakaangaanga ko  ‘eni na‘e fakangatangata, pea na‘a ne hulu‘i pe  ‘e ia e ngaahi tefito‘i fokotu‘u ki he liliu fakakonisitutone na‘e fakahā ki he Kapineti  ‘i he taimi ko ia. Kuo toe fai hono sivi‘i e ngaahi lao fakaangaanga ko  ‘eni, pea  ‘oku fiema‘u ia ke toe fa‘u fo‘ou e konga lahi ke ne lava  ‘o fakahoko e taumu‘a  ‘o e ngaahi fokotu‘u  ‘e fai  ‘e he Lipooti ko  ‘eni.

1.FAKAMA’OPO’OPO

 ‘E ala lau e Konisitutone lolotonga  ‘o Tonga koe Konisitutone ia  ‘oku ma‘ulalo taha  ‘a hono fokotu‘utu‘u mo hono fa‘u  ‘i he ngaahi fonua kotoa  ‘o e Kominiueli. Ka fakakaukau ha taha ki he fiefia  ‘oku ma‘u  ‘e he Tonga  ‘i he feitu‘u kotoa  ‘i he  ‘uluaki Konisitutone ne foaki  ‘e Tu‘i Siaosi Tupou I  ‘i he 1875, koe tukunga fakaloloma  ‘aupito  ‘eni  ‘i ha fonua fakatu‘i  ‘oku ne ma‘u e taha e ngaahi Konisitutone tohi motu‘a taha mo kei mo‘ui  ‘i mamani. Koe ngaahi kupu  ‘i he Konisitutone fekau‘aki moe Fakamaau‘anga,  ‘oku tonounou fakaefa‘unga pea moe kakano  ‘o a‘u ki he tu‘unga  ‘oku  ‘ikai ke lava  ‘o ngaue, ka  ‘oku  ‘ikai pe ke hohoa tatau moe ngaahi fakakaukau fakapule‘anga Tu‘i fakakonisitutone pe fakatemokalati  ‘aia  ‘oku taku na‘e makatu‘unga ai e Konisitutone fo‘ou  ‘o e 2010.

Kimu‘a  ‘i he ngaahi  liliu fakakonisitutone  ‘o e 2010, na‘e  ‘i Tonga pe  ‘a e Fakamaau‘anga ngaue lelei mo tau‘ataina pea fakalele  ‘o fakatatau ki he ngaahi tu‘unga  ‘o e Lao  ‘o e Konisitutone  ‘oku fakatokanga‘i. Na‘e ala fakahoa lelei  ‘a e Fakamaau‘anga  ‘o Tonga pea moe ngaahi fakamaau‘anga  ‘o e ngaahi fonua kehe  ‘o e Kominiueli. Ka neongo ia, na‘e fakahoko  ‘e he Konisitutone  ‘o e 2010  ‘a e ngaahi liliu lalahi ki he Fakamaau‘anga. Kuo hanga  ‘e he ngaahi liliu ko  ‘eni  ‘o fa‘u  ‘a e Fakamaau‘anga  ‘oku  ‘ikai ma‘u  ‘i ha feitu‘u kehe  ‘i he Kominiueli. Na‘e

 ‘ikai ke fakahoko ha ngaahi alea pea moe kakai fekau‘aki moe ngaahi liliu ko  ‘eni pea moe  ‘uhinga na‘e pehe ai  ‘oku taau ke fakahoko. Koe ngaahi liliu faka‘aufuli ko  ‘eni, na‘e  ‘ikai ke sivi‘i fakalelei pea na‘e  ‘ikai ke  ‘ahi‘ahi‘i  ‘i hono fuofua fakafe‘iloaki mai. Na‘e fa‘u  ‘a e ngaahi sino‘i fakafakamaau fo‘ou  ‘i he malumalu  ‘o e ngaahi liliu,  ‘aki e ngaahi hingoa moe ngaahi lakanga na‘e to‘o mai mei Pilitania ta‘ema‘u ha mahino ki he founga hono ngaue‘aki e ngaahi hingoa moe ngaahi lakanga ko ia  ‘i he Konisitutone  ‘o Pilitania.

 ‘I he taimi ni, kuo vahevahe  ‘a e sekitoa fakamaau‘anga  ‘i he Potungaue Lao,  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā pea moe  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Ateni Seniale. Kuo mahino mai  ‘oku  ‘ikai ala ngaue  ‘a hono tokangaekina e sekitoa fakamaau‘anga  ‘e he sino kehekehe  ‘e tolu.  ‘Oku  ‘ikai hano ola, ta‘e‘aonga, pea  ‘ikai ala fuesia fakapa‘anga.  ‘Oku hoko hono pule‘i kehekehe  ‘o e  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā pea moe  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Ateni Seniale ke fakahoko tu‘o ua e ngaahi fatongia na‘e  ‘osi fakahoko lelei pe  ‘e he Potungaue Fakamaau‘anga. Koe ngaahi fakamole fakapa‘anga ki he fa‘unga fakafakamaau‘anga fo‘ou ko  ‘eni he  ‘ikai lava fuesia ia  ‘e he pa‘anga e fonua.  ‘Ikai ngata ai ka  ‘oku  ‘ikai ke kei  ‘atā,  ‘ata kitu‘a mo taliui e fakamaau‘anga lolotonga. Neongo  ‘oku kei taliui e Potungaue Lao ki he kakai  ‘o fakafou  ‘i he Fale Alea,  ‘oku  ‘ikai ke taliui e  ‘Ofisi ia  ‘o e  ‘Eiki Saniselā pea moe  ‘Ateni Seniale ki he kakai;  ‘oku na taliui pe ki he  ‘Ene  ‘Afio  ‘i he Fakataha Tokoni.  ‘Oku fepaki  ‘eni pea moe ngaahi fakakaukau fakatemokalati na‘e fa‘u ai e Konisitutone fo‘ou.

Kuo  ‘ohake eni e ngaahi hoha‘a, fekau‘aki pea moe fakakonisitutone mo fakalao e ngaahi kupu  ‘e ni‘ihi  ‘o e Konisitutone ne fakahu mai  ‘i he 2010.  ‘Oku felave‘i fakahangatonu e ngaahi hoha‘a ko  ‘eni pea moe  ‘Eiki Saniselā,  ‘Ateni Seniale pea moe Penolo ki he Fakanofo moe Ngaahi Tu‘utu‘uni Fakafakamaau.  ‘Oku toe fehu‘ia foki heni pea moe fatongia  ‘o e Fakataha Tokoni pea moe kau  ‘Eiki Lao  ‘i he Konisitutone.

Fakatatau ki he Konisitutone, koe pule‘i  ‘o e ngaahi fakamaau‘anga pea moe ngaahi me‘a felave‘i moe Fakamaau‘anga mo  ‘ene tau‘ataina  ‘oku fakafatongia‘aki ia e  ‘Eiki Saniselā. Ka  ‘oku hanga  ‘e he kupu ko  ‘eni  ‘o  ‘ohake e ngaahi palopalema.  ‘E ala mafai e  ‘Eiki Saniselā ki he tau‘ataina  ‘o e fakamaau‘anga, ka  ‘oku  ‘ikai ke  ‘iai ha ngaahi kupu  ‘i he Konisitutone ke fakapapau‘i  ‘a  ‘ene tau‘ataina. Koe mafai  ‘oku hilifaki  ‘e he Konisitutone ki he  ‘Eiki Saniselā ke fa‘u tu‘utu‘uni,  ‘oku ta‘e‘aonga pe  ‘ikai ke fakalao, he  ‘oku  ‘ikai ke toe  ‘iai  ha  mafai   ‘o  e Fakataha Tokoni ke fa‘u lao pea  ‘ikai ke  ‘iai hano mafai ke tali ha fa‘u  ‘o ha tu‘utu‘uni. Ko ha ngaahi feinga  ‘a e ―Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni‖ ke fa‘u ha ngaahi tu‘utu‘uni,  ‘oku ta‘efakakonisitutone pea hulu atu  ‘i honau mafai  (ultra vires). Koe kupu  ‘oku ne fakamafai‘i e

 ‘Eiki Saniselā ke fa‘u tu‘utu‘uni ke fokotu‘u e ta‘u malolo mei he ngaue  ‘a e kau fakamaau  ‘oku filifilimanako pea  ‘ikai hohoa tatau pea moe ngaahi fakakaukau  ‘o e tau‘ataina  ‘o e fakamaau‘anga, lolotonga ia koe mafai  ‘o e  ‘Eiki Saniselā ke fa‘u e ngaahi tu‘utu‘uni ki he ngaahi fokotu‘utu‘u ki he fakalele moe pule‘i  ‘o hono  ‘Ofisi,  ‘oku ne faka‘atā e  ‘Eiki Saniselā ke ngaue ia  ‘i tu‘a  ‘i he ngaahi lao  ‘oku ne pule‘i e ngaahi potungaue fakapule‘anga;  ‘oku  ‘ikai hohoa tatau mo ia pea moe ngaahi fakakaukau  ‘o e pule lelei, temokalati pea moe taliui. Toe tanaki atu pe kiai, koe vā  ‘o e  ‘Eiki Saniselā pea moe Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau,  ‘oku ne fakatupunga  ‘a e ngaahi fepakipaki  ‘o e mafai pea moe fakamonuka  ‘o e ngaahi fakakaukau tefito  ‘o e pule lelei.

Fakatatau ki he Konisitutone, koe  ‘ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā  ‘oku  ‘ikai ko ha  ‘ofisi fakafakamaau ka koe  ‘ofisi fakapule‘anga  ‘o mei tatau nai moe  ‘ofisi  ‘o ha Minisitā,  pea  ‘oku totonu ke taliui e  ‘Eiki Saniselā ki Fale Alea  ‘o hange pea ko ha Minisitā kehe. Ka neongo ia,  ‘oku hanga  ‘e he tau‘ataina  ‘o e  ‘Eiki Saniselā  ‘i he malumalu  ‘o e Konisitutone,  ‘o ngaohi ia ke  ‘ikai taliui ki ha taha pea fokotu‘u ia  ‘o ma‘olunga ange  ‘i he lao,  ‘o kehe ia mei he Minisitā  ‘o e Fakamaau‘anga  ‘aia  ‘oku taliui ki Fale Alea, fakamaau‘anga pea moe  kakai  ki  he‘ene  ngaahi ngaue. Koe ta‘etaliui  ‘a e  ‘Eiki Saniselā  ‘oku  ‘ikai hohoa tatau ia pea moe ngaahi fakakaukau  ‘o e temokalati pea moe taliui  ‘aia ne fa‘u ai e Konisitutone  ‘o e 2010.

Ko hono  ‘ave e ngaahi fatongia mei he Poutngaue Fakamaau‘anga ki he  ‘Ofisi   ‘o  e   ‘Eiki Saniselā, kuo ne toe hanga  ‘o hiki tatau e founga pule‘i moe ngaahi totongi felave‘i pea mo hono fakalele  ‘o e fakamaau totonu, pea  ‘e iku ia ki hano toe hiki hake  ‘o e fakamole  ‘a e Pule‘anga  ‘i he taimi honge pa‘anga.  ‘Oku kau  ‘a e Fakamaau‘anga  ‘o Tonga  ‘i he Fakamaau‘anga si‘isi‘i taha  ‘i he Kominiueli.  ‘Oku tonuhia nai ke hanga  ‘e he ki‘i sino si‘isi‘i ko  ‘eni  ‘o toe fokotu‘u  ‘a e potungaue kakato ke fakalele ia, pe na‘e mei lelei ange hono  fakamole   ‘o  e  pa‘anga   ‘i  he fakalele  ‘o ha ngaahi potungaue kehe  ‘i he fonua  ‘oku toe mahu‘inga ange? Kuo  ‘osi vahevahe atu  ‘e he  ‘Eiki Saniselā  ‘a hono mafai ki he ni‘ihi kehe. Kapau he  ‘ikai fakahoko  ‘e he  ‘Eiki Saniselā fakataimi  ‘a hono fatongia  ‘i he Konisitutone, kae toe vahevahe atu ia, koeha leva  ‘oku fiema‘u ai ha  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā? Koe aofangatuku  ‘i ha lea  ‘oku mahino,   ‘oku  ‘ikai ke  ‘iai ha taumu‘a lelei ia  ‘o e  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā pea ka tamate‘i  ‘a e kupu 83B  ‘o e Konisitutone,  he  ‘ikai ke ne uesia  ‘e ia  ‘a e founga fakalele  ‘o e fakamaau totonu  ‘i he fonua ni.

Kuo toe  ‘asi hake pea moe ngaahi kaveinga fekau‘aki pea moe fatongia fakakonisitutone  ‘o e  ‘Ateni Seniale. Fakatatau ki he Konisitutone,  koe  ‘Ateni Seniale koe tokotaha tefito ia ke ne ‘oatu  ‘a e fale‘i faka-lao ma‘ae Kapineti pea moe Pule‘anga, pea  ‘oku fakanofo ia  ‘e he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni  ‘o fakatatau ki he fale‘i  ‘a e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau.  ‘I he‘ene pehē,  ‘oku  ‘ikai ke  ‘iai ha kaunga ia  ‘a e Pule‘anga  ‘i hono fili  ‘a e tokotaha tefito ke nau kumi fale‘i fakalao kiai. Ko hono fili koia  ‘o e  ‘Ateni Seniale  ‘e he Penolo  ‘oku  ‘ikai ko ha founga  ‘atā mo hā kitu‘a.  ‘E fefē leva hano fakapapau‘i  ‘e he Pule‘anga  ‘oku fili  ‘a e  ‘Ateni Seniale  ‘o makatu‘unga  ‘i he ngaahi  ‘uhinga lelei? Pea fefē leva kapau  ‘oku  ‘ikai ke falala  ‘a e Pule‘anga ia ki he poto‘i ngaue pe ta‘efilifilimanako  ‘a e  ‘Ateni Seniale kuo fili ma‘a kinautolu?  ‘Oku totonu nai ke tau  ‘amanaki  ‘e ngaue  ‘a e Pule‘anga  ‘o  fakatatau ki he fale‘i  ‘a ha tokotaha  ‘oku  ‘ikai ke nau falala kiai? Pea kapau koe  ‘Ateni Seniale  ‘oku  ‘ikai ko ha memipa ia  ‘o e Pule‘anga pe  ‘e kau  ‘i he Kapineti,  ‘e anga fefē ha  ‘amanaki atu ke ne fakahoko e ngaue  ‘o e tefito‘i fakahinohino lao ki he Pule‘anga?

Koe lakanga  ‘o e  ‘Ateni Seniale koe memipa  ‘i he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau,  ‘oku ne toe  ‘o hake  ‘eia e ngaahi fehu‘i.  ‘Oku fakafalala  ‘a e  ‘Ateni Seniale  ‘i he lotolelei  ‘a e Penolo ki he hoko atu hono fakanofo ia, pea moe ngaahi makatu‘unga  ‘o  ‘ene fakahoko fatongia. Koe vā ngaue koeni pea moe Penolo  ‘oku ne hanga  ‘e ia  ‘o maumau‘i e tau‘ataina moe ngaue ta‘efilifilimanako  ‘a e  ‘Ateni Seniale koe tefito‘i fale‘i fakalao ki he Pule‘anga. Koe ki‘i hu‘uhu‘u si‘i pe  ‘o pehē  ‘oku filifilimanako e  ‘Ateni Seniale  ‘i he  ‘ene ngaahi ngaue moe Penolo, tene fakavaivai‘i  ‘a hono tu‘unga koe fale‘i fakalao ki he Pule‘anga.

‘Ikai ke ngata ai, kuo oange  ‘e he Konisitutone ki he  ‘Ateni Seniale ke pule ki he ngaahi hopo hia kotoa  ‘i he fonua.  ‘Oku  ‘ikai ke angamaheni ke hoko  ‘a e  ‘Ateni Seniale koe fakahinohino lao tefito ki he Kapineti moe Pule‘anga, pea toe  ‘amanaki ke ne ma‘u e falala  ‘a e kakai ke ta‘efilifilimanako  ‘i hono mafai koe pule ki he ngaahi hopo hia. Koe founga ngaue  ‘i he ngaahi fonua lahi  ‘o e Kominiueli,  ‘oku  ‘iai e Talekita  ‘o e Ngaahi Talatalaaki  ‘a e Pule‘anga  ‘aia  ‘oku ne tokanga‘i e ngaahi faka‘ilo  ‘i he hopo hia kotoa ma‘ae Pule‘anga.  ‘Ikai  ‘oku totonu ke pehē pe mo Tonga ni?

 ‘O hangē pe koe  ‘Eiki Saniselā, koe ngaahi kupu  ‘o e Konisitutone fekau‘aki pea moe  ‘Ateni Seniale  ‘oku ne faka‘ai‘ai  ‘a e tau‘ataina  ‘o laka ange ia  ‘i he taliui moe fatongia fakatemokalati. Fakatātā  ‘aki  ‘eni,  ‘oku  ‘ikai ke lave  ‘a e Konisitutone ia ki he taimi  ‘e ngaue ai e Pule‘anga  ‘o fakatatau ki he fale‘i  ‘a e  ‘Ateni Seniale ka koe fale‘i koia  ‘oku hala pe kovi.  ‘I ha hoko ha me‘a pehē,   koe Pule‘anga ia  ‘e fua hia  ‘i Fale Alea.  ‘Oku mahino pe ia  ‘oku ikai totonu ke hola e  ‘Ateni Seniale mei he fua hia moe taliui  ‘i he ngaahi taimi pehē. Koe Pule‘anga  ‘oku ne fakahoko lelei hono fatongia, tene fiema‘u  ‘a e  ‘Ateni Seniale,  ‘a ia ko e tefito‘i fale‘i fakalao, ke ne taliui ki he  ‘ene ngaahi ngaue  ‘o tatau pe moe taliui  ‘a ha Minisitā  ‘a e Pule‘anga.  ‘E toki lava pe  ‘o a‘usia  ‘a e taliui ko  ‘eni  ‘o kapau  ‘e tamate‘i e kupu 31A  ‘o e Konisitutone, pea fakanofo leva  ‘a e  ‘Ateni Seniale ko ha Minisitā  ‘o e Pule‘anga ke ta‘utu  ‘i Kapineti pea moe Fale Alea.

Koe liliu  ‘e taha  ‘oku fakakikihi‘i na‘e fakahū mai  ‘i he ngaahi liliu fakakonisitutone ki he Fakamaau‘anga, ko hono fetongi  ‘o e Komisoni ki he Ngaahi Ngaue Fakafakamaau  ‘aki  ‘a e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau  ‘aia  ‘oku fokotu‘u ko e Komiti  ‘o e Fakataha Tokoni.  ‘Oku fokotu‘u e Penolo ke fai e ngaahi fokotu‘u ki he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni fekau‘aki moe fakanofo, tautea, tuku kitu‘a, vāhenga pea moe ngaahi tu‘utu‘uni ngaue  ‘a e kau Fakamaau.  ‘E ala fakafehu‘ia  ‘a e fakakonisitutone  ‘o e Penolo ko  ‘eni,  kae tautautefito ki he vā  ‘o e Penolo pea moe Fakataha Tokoni.

Fakatatau ki he kupu 50  ‘o e Konisitutone, ko ha ngaahi ngaue  ‘a e Fakataha Tokoni  ‘o taumu‘a ke ngaue‘aki ha ngaahi mafai  ‘o e Pule‘anga  ‘i he Konisitutone,     ‘oku ne maumau‘i  ‘a e kupu 30  ‘o e Konisitutone. Koe Fakataha Tokoni  ‘o Tonga  ‘oku  hala   ‘i  he  fa‘unga  pe  taliui fakatemokalati pea  ‘ikai ke ne fakafofonga‘i e Pule‘anga Tu‘i Fakakonisitutone.  ‘Oku fakanofo ‘a e Fakataha Tokoni  ‘i he finangalo pe  ‘o e Tu‘i pea  ‘oku ne fakafofonga  ‘e ia e Pule‘anga Tu‘i

fakaleveleva, pea ko hono fakahoko  ‘o ha ngaahi fatongia  ‘o e Pule‘anga  ‘e he kau memipa  ‘o e Fakataha‘anga  ‘oku ne maumau‘i  ‘e ia  ‘a e kupu 51 (1)  ‘o e Konisitutone pea,    ‘i he  ‘ene pehē,  ‘oku ta‘efakakonisitutone.  ‘Oku totonu ke vakai‘i e ngaahi mafai fakapule‘anga  ‘oku foaki  ‘e he Konisitutone ki he Fakataha Tokoni  ‘o fakatonutonu pea tamate‘i moe kupu 83C.  ‘Oku totonu ke toe fokotu‘u fakalao  ‘a e Komisoni ki he Ngaahi Ngaue Fakafakamaau ke ne fetongi e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Ngaahi Tu‘utu‘uni Fakafakamaau.

 ‘Oku fakatātā lelei  ‘i he Tu‘utu‘uni Fakataha Tokoni fika 70/2011  ‘o e  ‘aho 28  ‘o Novema 2011,  ‘a e tōnounou e Fakataha Tokoni ke fakatokanga‘i e ngata‘anga  ‘a hono mafai  ‘o fakatatau ki he Konisitutone  ‘o e 2010,  ‘aia ne  ‘uhinga ai e Fakataha Tokoni ke ne ma‘u e mafai ke ha‘i e Pule‘anga  ‘aki hono fakahoko e ngaahi aleapau ngaue ki he ngaahi  ‘ofisi,  ‘aia ko hono ngaahi talafatongia ia  ‘oku fakapapau‘i  ‘e he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni. Ka neongo ia,   ‘oku  ‘ikai ke  ‘iai ha mafai  ‘o e Tu‘i pea moe Fakataha Tokoni  ‘i he Konisitutone  ‘o e 2010 ke fa‘u lao pe ke alea‘i ha ngaahi aleapau tene ha‘i  ‘a e Pule‘anga. Fakatatau ki he kupu 51 (1)  ‘o e Konisitutone, koe Kapineti pe  ‘oku ne ma‘u e mafai ke fakamafai  ‘a hono alea‘i  ‘o ha aleapau  ma‘ae Pule‘anga. Koe feinga ko  ‘eni  ‘a e Fakataha Tokoni ke to‘o e mafai fakapule  ‘o e Kapineti,  ‘oku ne maumau‘i  ‘e ia  ‘a e kupu 51 (1)  ‘o e Konisitutone pea,  ‘i he  ‘ene pehē, koe Tu‘utu‘uni Fakataha Tokoni fika 70/2011  ‘oe  ‘aho 28  ‘o Novema  ‘oku hulu atu ia  ‘i hono mafai (ultra vires) pea  ‘oku ta‘e‘aonga.

‘Oku toe fakatupu hoha‘a foki pea moe lakanga  ‘o e kau  ‘Eiki Lao  ‘i he‘enau toe hoko koe kau memipa  ‘o e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau. Fakatatau ki he kupu 44  ‘o e Konisitutone,  ‘oku mafai e Tu‘i ke hilifaki e ngaahi hingoa fakalangilangi pea fakanofo ha ―  ‘Eiki Lao‖  ‘i ha‘ane mokoi kiai. Ka koe‘uhi koe Tu‘i Fakakonisitutone, he  ‘ikai ke lava e Tu‘i,  ‘i he  ‘Ene finangalo kiai, ke fakanofo ha hingoa te ne iku foaki ki he tokotaha kuo fakanofo hano mafai ke fakahoko e ngaahi ngaue fakapule‘anga  ‘i he Konisitutone.  ‘I he‘ene pehē, oku  ‘ikai totonu ke  ‘iai ha kaunga  ‘a e kau  ‘Eiki Lao  ‘o Tonga  ‘i hono pule‘i e fonua. Ko  ‘enau hoko   ko e   memipa  ‘o e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo Tu‘utu‘uni

Fakafakamaau,  ‘oku fepaki ia pea moe ngaahi fakakaukau  ‘o e pule fakatemokalati  ‘aia ne fa‘u ai e Konisitutone. Koe toe hoha‘a  ‘e taha fekau‘aki pea moe Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau,  ‘oku  ‘ikai ngata pe  ‘a  ‘ene fale‘i  ‘i he ngaahi fakanofo fakafakamaau, ka  ‘oku toe  ‘oatu  ‘ene ngaahi fokotu‘u ki he fakanofo  ‘o e  ‘Ateni Seniale, Komisiona Polisi pea moe Komisiona Fili,  ‘aia  ‘oku  ‘ikai kenau ma‘u ha lakanga fakafakamaau.  ‘Oku toe fokotu‘u foki  ‘e he Penolo  ‘a e vāhenga ngaue pea moe ngaahi tu‘utu‘uni ngaue  ‘a e kakai kuo fakanofo ki he ngaahi lakanga ni.  ‘Oku hala fakakonisitutone ke fakahoko  ‘e he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau ha ngaahi fakanofo  ‘oku  ‘ikai ke fakafakamaau pea  ‘oku fepaki eni pea moe ngaahi fakakaukau  ‘o e pule lelei.  ‘Oku totonu ke fokotu‘u ha ngaahi sino kehe, ‘oku nau ma‘u e taukei fe‘unga pea toe  ‘atā ki ha fakafofonga lahi ange pea mo taau ange, ke ne fai e ngaahi fakanofo ko  ‘eni pea mo fokotu‘u e vāhenga ngaue pea moe tu‘unga ngaue  ‘o e ngaahi kakai kuo fakanofo.

Koe mafai koia  ‘o e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Ngaahi Tu‘utu‘uni Fakafakamaau ke fokotu‘u ki he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni,  ‘a e vāhenga pea moe tu‘utu‘uni ngaue  ‘a e kau Fakamaau,  ‘oku fakatupu hoha‘a. Koe fokotu‘u  ‘o e ngaahi vāhenga  ‘e he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni  ‘i he fokotu‘u  ‘a e Penolo, ta‘e  ‘iai ha fokotu‘u fakakaukau mei he Ma‘umafai Vahenga, pea  ‘ikai ke  ‘iai ha ngaahi alea pea moe Pule‘anga moe Fale Alea,  ‘aē  ‘oku nau tokangaekina e pa‘anga  ‘a e fonua,  ‘oku fepaki ia pea moe ngaahi fakakaukau  ‘o e pule lelei pea  ‘oku ne maumau‘i e ngaahi tu‘utu‘uni  ‘o hono tokangaekina mo pule‘i e pa‘anga.  ‘Ikai ngata  ‘iai, koe foaki koia  ‘o e mafai ki he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau ke fai e ngaahi fakanofo fakamaau, hili ko ia,  ‘oku  ‘ikai ke  ‘iai ha no mafai  ‘i he lao fakavaha‘a pule‘anga ke alea‘i ha tokoni fakapa‘anga mei he ngaahi pule‘anga muli pea moe ngaahi kautaha fakavaha‘a pule‘anga, kuo ne tuku  ‘i ha tu‘unga fakatu‘utamaki  ‘a e hoko atu  ‘o ha tokoni fakapa‘anga ki he kau Fakamaau  ‘o Tonga.

‘Oku lahi  ‘a e ngaahi fepakipaki  ‘o e mafai  ‘i he Penolo. Fakatatau ki he Konisitutone,  ‘oku fokotu‘u atu  ‘e he Penolo ki he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni  ‘a e ngaahi tu‘utu‘uni ki hono fokotu‘u  ‘o e  ‘Ateni Seniale pea moe  ‘Eiki Saniselā pea fokotu‘u moe vāhenga pea moe tu‘utu‘uni ngaue  ‘o e  ‘Eiki Tu‘i Fakamaau Lahi.  ‘I hono fokotu‘u koia  ‘o e ngaahi tu‘utu‘uni moe vāhenga ngaue,  ‘oku hā mahino mai ai e fepakipaki  ‘o e mafai  ‘i he maumau‘i e ngaahi tefito‘i fakakaukau  ‘o e pule lelei, pea toe fakalahi  ‘aki  ‘a e  ‘ikai ke  ‘atā pea  ‘ata ki tu‘a e ngaahi ngaue  ‘a e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau.

Koe ngaahi hoha‘a kuo  ‘o hake fekau‘aki pea moe ngaahi kupu  ‘o e Konisitutone  ‘oku fekau‘aki pea moe Fakamaau‘anga,   ‘oku totonu ke fai ha tokanga kiai. Koe fa‘unga fakafakamaau‘anga ‘otokalati mo ta‘etaliui kuo fokotu‘u  ‘e he Konisitutone,  ‘oku  ‘ikai totonu ke faka‘atā ke ne fakafe‘atungia‘i e hokohoko atu  ‘o e fakalakalaka  ‘a Tonga  ‘i hono hala kihe temokalati, pea ala mole e falala  ‘a e kakai  ‘i he ngaahi fokotu‘utu‘u fakakonisitutone fo‘ou  ‘i he 2010.  ‘Oku taau ke fai e ngaahi liliu fe‘unga,  ke fakapapau‘i koe ngaahi kupu  ‘o e Konisitutone fekau‘aki pea moe Fakamaau‘anga,  ‘oku talangofua ki he ngaahi fakakaukau  ‘a e Kominiueli fekau‘aki pea moe pule lelei pea moe temokalati, pea ke ho‘ata mei ai e tu‘utu‘uni ngaue  ‘o e Latimer House fekau‘aki moe founga ngaue lelei ki he ngaahi vā  ‘o e Pule‘anga, Fale Alea pea moe Fakamaau‘anga.

2.‘EIKI SANISELĀ

Fakatatau ki he Konisitutone, koe pule‘i  ‘o e Fakamaau‘anga pea moe ngaahi me‘a fekau‘aki pea moe Fakamaau‘anga mo  ‘ene tau‘ataina,  ‘oku fakafatongia‘aki ia ki he  ‘Eiki Saniselā.  ‘Oku pehe mai  ‘e he Konisitutone:

Kupu 83B Koe  ‘Eiki Saniselā

1. Kuo pau ki he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni, hili hono ma‘u ha fale‘i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau, ke fakanofo ha  ‘Eiki Sanisela  ‘a ia kuo pau ke ne fatongia‘aki  ‘a e –
   1. pule‘i  ‘o e ngaahi fakamaau‘anga;
   2. ngaahi me‘a felave‘i mo e Fakamaau‘anga mo  ‘ene tau‘ataina;
   3. tauhi  ‘o e pule  ‘a e lao; mo e
   4. ngaahi me‘a felave‘i kehe  ‘a ia  ‘oku fakaha mahino  ‘e he Konisitutone ko eni pe ha toe Lao kehe.
2. Kuo pau ki he  ‘Eiki Sanisela ke, tukukehe ka toe tu‘utu‘uni keheange  ‘a e lao, ma‘u  ‘a e mafai kotoa ke fakahoko  ‘a hono ngaahi fatongia, ngaahi mafai mo hono ngaahi ngafa, tau‘ataina  ‘o  ‘ikai ke  ‘i ai ha kaunoa mei ha taha pe ma‘u mafai.
3.  ‘E ngofua ki he  ‘Eiki Sanisela,  ‘i he loto ki ai  ‘a e Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni, ke fa‘u ha ngaahi tu‘utu‘uni ki he ngaahi taumu‘a ko eni –
   1. ke fokotu‘u ha ta‘u motu‘a  ‘a ia  ‘e malolo ai  ‘a e  ‘Ateni Seniale, ha Fakamaau, ha

Fakamaau Polisi pea mo e  ‘Eiki Sanisela mei hono lakanga;

2. ke pule‘i  ‘a e fokotu‘utu‘u vahenga malolo fakafakamaau;
3. ke tu‘utu‘uni ki he ngaahi fokotu‘utu‘u fakangaue ki he pea fekau‘aki mo e  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Sanisela.
4. Kuo pau ko e  ‘Eiki Sanisela ko ha taha  ‘a ia  ‘oku taukei fe‘unga ke hoko ko ha Fakamaau  ‘o e Fakamaau‘anga Lahi pea kuo pau ke ne, fakatatau ki ha ngaahi fokotu‘utu‘u aleapau, ma‘u lakanga lolotonga  ‘oku ne anga taau.
5. Kuo pau ki he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni, hili hono ma‘u ha fale‘i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau, ke tu‘utu‘uni  ‘a e ngaahi tu‘unga  ‘o e fakanofo  ‘o e  ‘Eiki Sanisela, pea kuo pau ke ne ma‘u  ‘a e mafai ke ne fakamaloloo‘i ia.
6. Kapau  ‘oku  ‘ataa  ‘a e  ‘ofisi  ‘o e  ‘Eiki Sanisela,  ‘o fakatatali hono fakanofo  ‘o ha  ‘Eiki Sanisela  ‘i he kupu si‘i (1),  ‘e ngofua ki he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni ke fakanofo ha taha  ‘oku taukei fe‘unga ko e  ‘Eiki Sanisela fakataimi, ke ma‘u lakanga kae  ‘oua kuo  ‘i ai ha fakanofo tu‘uma‘u. Kuo pau ki he taha kuo fakanofo ko ia ke ne ma‘u  ‘a e kotoa  ‘o e ngaahi mafai mo e ngaahi monu‘ia pea fakahoko kotoa  ‘a e ngaahi mafai  ‘o e  ‘Eiki Sanisela  ‘oku tu‘utu‘uni  ‘i he kupu ni pea kuo pau ke toe sea  ‘a e  ‘Eiki Sanisela fakataimi  ‘i he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau  ‘oku fokotu‘u  ‘i he kupu 83C.

Na’e tupu  mei fe ‘a e fakakaukau ki he ‘Ofisi ‘o e ‘Eiki Saniselā?

Kimu‘a  ‘i he fakahū mai e Konisitutone  ‘o e 2010,  na‘e  ‘ikai ke  ‘iloa e  ‘ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā  ‘i he Fonua Fakatu‘i   ‘o Tonga.  ‘Oku  ‘ikai ke lava  ‘o fakapapau‘i pe na‘e tupu mei fe‘ia e fo‘i fakakaukau ke fakanofo ha  ‘Eiki Saniselā. Na‘e  ‘ikai ke kau  ‘i he tala fatongia  ‘o e Komisoni ki he Konisitutone moe Fili Fale Alea  ‘a e sivi‘i  ‘o e Fakamaau‘anga.  ‘I he‘ene pehē, na‘e  ‘ikai ke fakahoko  ‘e he Komisoni ha ngaahi alea pea  ‘ikai ke ne fai ha ngaahi fokotu‘u fekau‘aki pea mo hono fakanofo  ‘o ha  ‘Eiki Saniselā.  ‘Oku  ‘ikai ala  ‘ilo‘i e  ‘uhinga ki hono fa‘u  ‘o e  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā, pea  ‘ikai ke  ‘iai ha  ‘uhinga pe ko ha fakamatala lelei ki hono foaki e ngaahi ngaue, mafai moe fatongia koia  ‘oku fakahā  ‘i he kupu 83B  ‘o e Konisitutone.

 ‘Oku  ‘ikai ke  ‘iai ha lekooti fakapule‘anga  ‘o ha ngaahi fakaanga ki he Potungaue Lao ke ne ala fakatonuhia‘i  ‘a e to‘o e ngaahi mafai mei he Minisitā ki he  ‘Eiki Saniselā. Koe fehu‘i(,) pe koehā na‘e pehē ai  ‘oku taau ke hu‘i e ngaahi mafai tefito mei he Minisitā Lao pea ke  ‘ave ia ki he  ‘Eiki Saniselā  ‘oku kei tu‘u ta‘etali pe.

 ‘Oku ha mai ko hono fokotu‘u  ‘o e  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā ko ha ohi mai ia  ‘o e hingoa fakalangilangi motu‘a mei Pilitania,  ta‘e‘iai ha  ‘uhinga pe fakamatala ki hono fokotu‘u  ‘i Tonga  ‘a e sino muli  ‘oku  ‘ikai ke  ‘iai hano pikinga fakalao, talafakafonua pea fakahisitolia ki Tonga. Pea neongo na‘e to‘o mai e hingoa ― ‘Eiki Saniselā‖ mei Pilitania,  ko e  ‘ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā  ‘i he Konisitutone  ‘o Tonga  ‘oku kehe  ‘aupito ia mei he  ‘Eiki Saniselā Ma‘olunga  ‘i Pilitania. Mahu‘inga ange ai, koe ngaahi me‘asivi mo fakapalanisi fakakonisitutone  ‘oku ne  pule‘i  e lakanga  ‘o e  ‘Eiki Saniselā  ‘i Pilitania,  ‘oku  ‘ikai ke ma‘u ia  ‘i he Konisitutone  ‘o Tonga. Fehangahangai mo ia,  ‘i he Konisitutone  ‘o Tonga, koe ―tau‘ataina‖  ‘oku  foaki   ‘  ehe  kupu 83B(2)  ‘o e Konisitutone ki he  ‘Eiki Saniselā  ‘oku ne ngaohi ia ke ta‘etaliui mo hilifaki ia  ‘o ma‘olunga ange  ‘i he lao.

Koe liliu ‘o e ‘Ofisi ‘o e ‘Eiki Saniselā ‘i Pilitania

 ‘I Pilitania, koe  ‘Eiki Saniselā Ma‘olunga  ‘o Pilitania Lahi koe taha ia  ‘o e ngaahi  ‘Ofisa Ma‘olunga  ‘o e Pule‘anga pea mo hono histolia kuo a‘u nai  ‘o ta‘u  ‘e 1400. Na‘e liliu e lakanga  ‘o e  ‘Eiki Saniselā  ‘i he 2005 ka kimu‘a heni, na‘e memipa  ‘a e  ‘Eiki Saniselā  ‘i he Fale Alea  ‘o Sea ai  ‘i he Fale  ‘o e Hou‘eiki, pea na‘e memipa  ‘i he Pule‘anga  ‘o me‘a ai  ‘i he Fakataha Tokoni pea moe Kapineti, pea na‘e  ‘ulu  ‘i he  Fakamaau‘anga   ‘o  ne  me‘a  fakatou‘osi   ‘i  he Komiti Fakafakamaau  ‘o e Fale  ‘o e Hou‘eiki pea moe Komiti Fakafakamaau   ‘o  e  Fakataha Tokoni.  ‘I he ngaahi liliu fakakonisitutone  ‘o e 2003/2005,   na‘e fai e liliu lahi ki he  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā  ‘i he ngaahi feinga ke fakatemokalati‘i  ‘a e Konisitutone.  ‘I he  ‘aho ni,  ‘oku  ‘ikai toe sea  ‘a e  ‘Eiki Saniselā  ‘i he Fale  ‘o e Hou‘eiki. Kuo  ‘ave hono mafai ko e  ‘ulu  ‘o e Fakamaau‘anga ki he Tu‘i Fakamaau Lahi pea kuo foaki e konga lahi  ‘o e ngaahi fatongia fakapule‘anga  ‘o e  ‘Eiki Saniselā ki he Minisitā  ‘o e Fakamaau‘anga pea moe PotungaueFakamaau‘anga.

Lolotonga e feinga  ‘a Pilitania ke liliu e  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā, ke  ‘omai e pule‘i  ‘o e fakamaau totonu ke fakatatau moe ngaahi fa‘unga lolotonga  ‘o e pule fakatemokalati,  ‘oku fai  ‘e Tonga ia e me‘a fehangahangai moia,  ‘o  ‘ave e mafai ki he pule‘i  ‘o e fakamaau totonu mei he Minisitā  ‘o e Fakamaau‘anga na‘e fili pea  ‘oku taliui, pea  ‘ave  ‘a e mafai ia ko ia ki he  ‘Eiki Saniselā  ‘oku lahi ta‘etaliui. Koe fokotu‘u koia  ‘o e  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā  ‘oku matu‘aki fepaki ia moe ngaahi fakakaukau  ‘o e temokalati moe taliui faka-e-pule lelei  ‘aia ne fa‘u  ‘ai e Konisitutone  ‘o e 2010.

Tau’ataina ‘o e Fakamaau’anga pea moe ‘Eiki Saniselā

Kimu‘a hono fokotu‘u  ‘o e  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā, na‘e fakahoko  ‘e he Potungaue Fakamaau‘anga   ‘a e ongo fatongia tefito  ‘o e  ‘Eiki Saniselā. Koe ha leva e  ‘uhinga na‘e pehē ai  ‘oku taau ke hiki e mafai koeni mei he Minisitā  ‘o e Fakamaau‘anga ki he  ‘Eiki Saniselā?  ‘Oku ngalingali koe  ‘uhinga  ‘e taha koe tui koe me‘a eni  ‘e ala a‘usia ai e tau‘ataina e fakamaau‘anga. ‘I he tu‘unga koia,   ‘oku taumu‘a e kupu 83B (2)  ‘o e Konisitutone ke foaki ki he  ‘Eiki Saniselā  ‘a e fa‘iteliha moe tau‘ataina kakato  ‘i hono fakahoko hono ngaahi fatongia, ta‘e‘iai ha kaunoa atu mei ha taha pe mafai kehe.

Ki he tokotaha angamaheni,  ‘oku hā matamatalelei e kupu ko  ‘eni.  ‘E ala fai e sio  ‘o pehe  ‘oku ne malu‘i e Fakamaau‘anga mei ha kaunoa atu mei he Pule‘anga pea moe Fale Alea, pea hoko ke tauhi ai pe e mavahevahe  ‘o e mafai pea moe tau‘ataina  ‘o e Fakamaau‘anga. Ka koe fo‘i fakakaukau koē  ‘oku pehe ka pule‘i  ‘a e Fakamaau‘anga  ‘e he Minisitā  ‘o e Fakamaau‘anga,  ‘aia  ‘oku taki ai e Minisitā  ‘o e Pule‘anga, tene ala uesia e tau‘ataina  ‘o e fakamaau‘anga, ‘oku  ‘ikai ke ala fehu‘ia ia.  ‘I he ngaahi fonua lahi  ‘o e Kominiueli, koe pule‘i  ‘o e Fakamaau‘anga pea moe ngaahi me‘a fekau‘aki pea moe Fakamaau‘anga  ‘oku kei fakahoko pe ia  ‘e he Potungaue Fakamaau‘anga  ‘aia  ‘oku taki ai e Minisitā  ‘o e Pule‘anga.

Ko hono mo‘oni, koe me‘a  ‘oku fiema‘u  ‘e he pule lelei,  ‘e toki ala hoko pe e falala  ‘a e kakai  ‘i hono pule‘i  ‘o e Fakamaau‘anga, ka  ‘oku pau ke  ‘atā, ho‘ata kitu‘a mo taliui kakato e Fakamaau‘anga mo kinautolu  ‘oku nau pule‘i e fa‘unga fakafakamaau‘anga. Ke foaki ki ha taha e fa‘iteliha moe tau‘ataina kakato, ke fakahoko  ‘ene ngaue ta‘e  ‘iai ha kaunoa atu ha taha pe mafai kehe, ko hono hilifaki ia e tokotaha koia  ‘o ma‘olunga ange  ‘i he  lao, pea koe  fo‘i fakahinohino ia ki hono fa‘u  ‘a e pulefakaaoao.  ‘Oku ngalingali koe kupu 83B(2) koe feinga ia ke to‘o kitu‘a  ‘a e mafai  ‘o e Fakamaau‘anga ke vakai‘i e ngaahi ngaue  ‘a e  ‘Eiki Saniselā. Koe Minisitā  ‘o e Fakamaau‘anga  ‘oku taliui ia ki he Fale Alea, fakamaau‘anga pea moe kakai ki he‘ene ngaahi ngaue  ‘oku fakahoko,  ka  ‘oku  ‘ikai ke pehē  ‘a e  ‘Eiki Saniselā he  ‘oku  ‘ikai taliui ia ki ha taha. Koe ta‘etaliui ko  ‘eni  ‘a e  ‘Eiki Saniselā  ‘oku  ‘ikai fenāpasi ia moe ngaahi fakakaukau  ‘o e temokalati pea moe taliui,  ‘aia ne fa‘u ai e Konisitutone  ‘o e 2010.

‘Oku makatu’unga nai e tau’ataina ‘o e Fakamaau’anga ‘i he ‘iai ha ‘Eiki Saniselā?

Koe kupu‘i lea tau‘ataina  ‘o e fakamaau‘anga koe taha ia  ‘i he ngaahi lea  ‘oku lahi hono ngaue‘aki, ka koe taha ia he ngaahi lea  ‘oku lahi taha hono faka‘uhinga hala‘i pea mo ngaue hala‘aki  ‘i he Lao Fakakonisitutone. Koe angamaheni,  ‘oku ne fa‘u  ‘a e konga mahu‘inga  ‘o e fakakaukau  ‘o e mavahevahe  ‘o e mafai  ‘i he vaha‘a  ‘o e Pule‘anga, Fale Alea pea moe Fakamaau‘anga. Koe fakakaukau  ‘o e tau‘ataina  ‘o e Fakamaau‘anga,  ‘oku kau kiai e tau‘ataina  ‘a e fakamaau taki taha ke fakamaau  ‘o fakatatau ki he lao ta‘e  ‘iai ha kaunoa. Fakatatā‘aki pe  ‘eni,  ‘oku fiema‘u  ‘e he tau‘ataina  ‘o e fakamaau‘anga ke fakanofo e kau fakamaau  ‘o fakatatau ki he‘enau ngaahi naunau fakafakamaau mo fakapolofesinale. Koe loloa e ma‘u  ‘ofisi  ‘a ha fakamaau,  ‘oku totonu ke malu‘i ia pea ke toki tuku pe ha fakamaau kitu‘a  ‘o kapau  ‘oku  ‘ikai kenau lava  ‘o fakahoko honau fatongia pe koe anga ta‘etaau.  ‘Oku totonu ke malu‘i e kau fakamaau mei he  ‘eke fakalao  ‘o fekau‘aki mo hono fakahoko honau ngaahi fatongia fakafakamaau.  ‘Oku totonu ke malu‘i e ngaahi tu‘utu‘uni moe makatu‘unga  ‘o e ngaue fakafakamaau‘anga  ‘i he lao, pea  ‘oku  ‘ikai ke totonu ke toe holoki e vāhenga pe vāhenga malolō  ‘o ha fakamaau lolotonga  ‘e ne kei ma‘u  ‘ofisi.

Ka neongo ia, koe tau‘ataina  ‘o e fakamaau‘anga  ‘i he malumalu  ‘o e Konisitutone  ‘o Tonga koe fakakaukau ia  ‘oku  ‘ikai ke ne ma‘u e malu‘i fakalao totonu. Kuo foaki e mafai tefito ki he tau‘ataina  ‘o e fakamaau‘anga ki he  ‘Eiki Saniselā, ka  ‘oku  ‘ikai ke  ‘iai ha kupu ia  ‘i he Konisitutone  ‘oku ne fakapapau‘i  ‘a e tau‘ataina ko  ‘eni. Koe Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau  ‘a ē  ‘oku sea ai e  ‘Eiki Sanisela,  ‘oku foaki kiai e mafai  ‘i he Konisitutone ke fai tautea pe tuku kitu‘a ha fakamaau. Ka koe ngaahi mafai koeni  ‘oku foaki ia  ‘i he ngaahi  ‘uhinga fakalukufua,  ‘o hoko kene foaki ai e tau‘ataina kakato ki he nima  ‘o e kau memipa  ‘o e Penolo,  ‘o iku ke hoko koe fakamanamana ki he tau‘ataina  ‘o e Fakamaau‘anga.  ‘I he tu‘u koia,  ‘oku  ‘ikai hanga  ‘e he  ‘Eiki Saniselā ia  ‘o fakapapau‘i e tau‘ataina  ‘o e fakamaau‘anga, kae hangē kuo hoko ia koe fakamanamana ki he tau‘ataina  ‘a e kau fakamaau. Koe me‘a leva  ‘oku fiema‘u  ‘i Tonga,  ‘oku  ‘ikai ko ha  ‘Eiki Saniselā  ‘oku ne taaimu‘a  tokua ke malu‘i e tau‘ataina  ‘a e fakamaau‘anga, ka ko ha ngaahi kupu pau  ‘i he Konisitutone  ‘oku fekau‘aki moe ngaahi me‘a hangē koe malu‘i e ma‘u  ‘ofisi, malolō mei he ngaue, tuku kitu‘a, vāhenga, ngaahi makatu‘unga moe alā me‘a pehē tene fakapapau‘i mo sima‘i e tau‘ataina  ‘o e fakamaau‘anga.

Ngaahi Fatongia ‘o e ‘Eiki Saniselā ‘i he Konisitutone

Koe ngaahi fatongia tefito  ‘o e  ‘Eiki Sanisela  ‘i he‘ene ha  ‘i he kupu 83B(1)  ‘o e Konisitutone, koe pule‘i e fakamaau‘anga pea moe ngaahi me‘a fekau‘aki moe fakamaau‘anga. Koe toenga  ‘o e ngaahi fatongia  ‘o e  ‘Eiki Saniselā  ‘i he‘ene hā  ‘i he kupu si‘i (b), (c) moe (d),  ‘oku hā ngali fakalukufua,  ‘aia koe ngaahi fatongia  ‘e fiema‘u ke fakahoko pe  ‘e ha fa‘ahinga fakamaau. Ko hono fakahā fakapatonu kinautolu  ‘i he Konistutone koe feinga pe ke  ‘omai ha  ‘ata  ‘o ha feinga ke  ‘oange ha  ‘imisi ngali mahu‘inga ki he  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā. Fakatatā  ‘aki pe  ‘eni,  koe malu‘i e pule  ‘o e lao  ‘oku  ‘ikai  ko  ha  fatongia  fakafakamaau‘anga   ‘ata‘atā  pē  ia  ka  koe fatongia  ‘oku hilifaki ki he kotoa  ‘o e kau ngaue  ‘a e Pule‘anga.

 ‘Oku fakahā  ‘e he kupu 83B (1)  ‘e ma‘u  ‘e he  ‘Eiki Saniselā  ‘a e mafai ―tefito‖ ki he ngaahi fatongia  ‘oku  ‘asi  ‘i he kupu. Koia ai, ko hono fatongia  ‘i he ngaahi me‘a koia  ‘oku  ‘ikai ke fakangatangata pe kiate ia.  ‘Oku tuku mai leva ki ha taha ke fakamahamahalo pe  ‘oku toe  ‘iai ha taha  ‘oku mafai ki he ngaahi fatongia ko  ‘eni. Me‘a ni ko e Tu‘i, Fakataha Tokoni, Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau, Minisitā  ‘o e Fakamaau‘anga pe ko ha taha pe sino kehe  ‘oku  ‘ikai  ‘ilo‘i?

Kapau na‘e totonu ke vahevahe  ‘a e  ‘Eiki Saniselā mo ha taha pe sino kehe  ‘i he mafai ki he ngaahi fatongia, ta na‘e tonu ke  ‘osi fokotu‘u fakapatonu mai  ‘eni ia he Konisitutone.  ‘Oku  ‘ikai ke foaki  ‘e he Konisitutone ha mafai ki he  ‘Eiki Saniselā ke vahevahe atu hono mafai.  ‘I he‘ene pehē,  ‘oku  ‘omi  ‘e he kupu ni  ‘a e ta‘epau lahi.  ‘Oku hoko e kupu ni ke fehu‘ia ai, kapau he  ‘ikai fakahoko  ‘e he  ‘Eiki Saniselā  ‘a hono ngaahi fatongia  ‘oku foaki kiate ia  ‘e he Konisitutone, kae vahevahe atu ia ki ha taha kehe, koehā leva na‘e fiema‘u ai ke fa‘u ha  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā?

 ‘Oku fakamamafa‘i lahi e he Konisitutone  ‘a e tau‘ataina  ‘o e fakamaau‘anga. Ka  ‘oku  ‘aonga fefē  ‘a e tau‘ataina koia kapau  ‘oku fakahoko ia  ‘e ha taha kehe  ‘a e ngaahi fatongia kuo fakafatongia‘aki  ‘e he Konisitutone  ‘a e  ‘Eiki Saniselā?

Ko hono faingata‘a  ‘o e kumi ha lakanga  ‘aonga ma‘ae  ‘Eiki Saniselā, pea moe ta‘eta‘epau kuo hoko koe‘uhi koe kovi  ‘a hono fa‘u e kupu 83B  ‘o e Konisitutone  ‘o fekau‘aki moe  ‘ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā,  ‘oku hā mahino mai ia mei he Pepa Kapineti na‘e fa‘u  ‘e he  ‘Ateni Seniale  ‘o faka‘aho ki he  ‘aho 15 Siulai 2012.  ‘I he pepa ni,  ‘oku hangē  ‘oku feinga e  ‘Ateni Seniale ke toe tohi fo‘ou e Konisitutone ke fakatonuhia‘i  ‘a e me‘a kuo tali koe ―lakanga fakataimi‖  ‘o e

 ‘Eiki Saniselā.  ‘Oku visone  ‘a e lakanga ni ke hoko  ‘a e  ‘Eiki Saniselā ko ha ―lakanga fakataimi ke ne siofi e Fakamaau‘anga  ‘o fakapapau‘i  ‘oku tokamalie  ‘ene fakahoko fatongia‖. Pea  ‘e ala fokotu‘u  ‘e he  ‘Eiki Saniselā ha Kosilio Fakafakamaau ke fale‘i ia  ‘i hono fatongia ke siofi e fakamaau‘anga. Koe Kosilio ko  ‘eni na‘e  ‘uhinga pe ia ki he ―Penolo lolotonga ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau‖.  ‘I hono fokotu‘u ko  ‘eni e lakanga fakataimi fo‘ou ki he  ‘Eiki Saniselā, kuo hanga kehe ai e  ‘Ateni Seniale mei he fatongia totonu na‘e foaki  ‘e he Konisitutone ki he  ‘Eiki Saniselā.

Ko hono mo‘oni, hili ha ta‘u  ‘e fā mei he kamata ngaue e Konisitutone,  ‘oku kei  tō holo pe e  ‘Eiki Saniselā  ‘i he feinga ke faka‘uhinga‘i hono lakanga.  ‘Oku hanga  ‘e he me‘a ni  ‘iate  ia  pe  ‘o fakaha mai na‘e  ‘ikai ke vakai‘i fakalelei e kupu 83B  ‘o e Konisitutone kimu‘a pea fakapaasi ke hoko koe lao. Ko hono aofangatuku leva,  ‘i he fakakaukau lelei taha,  ‘oku  ‘ikai ke fakahoko  ‘e he  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā ha taumu‘a  ‘oku  ‘aonga, pea ka tamate‘i e kupu 83B pea tamate‘i moe lakanga  ‘o e  ‘Eiki Saniselā, he  ‘ikai tene uesia  ‘e ia e fakalele  ‘o e fakamaau totonu  ‘i he Fonua Fakatu‘i.

Koe mafai ‘o e ‘Eiki Saniselā ke fa’u tu’utu’uni

 ‘Oku fakangofua  ‘e he kupu 83B(3)  ‘o e Konisitutone ke fa‘u  ‘e he  ‘Eiki Saniselā,  ‘i he loto kiai  ‘a e Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni, ha ngaahi tu‘utu‘uni. Ka  ‘i he Konisitutone,  ‘oku  ‘ikai ke toe  ‘iai ha mafai  ‘o e Tu‘i ke fa‘u lao. Fakatatau ki he kupu 50  ‘o e Konisitutone,  ‘oku tu‘u pe  ‘a e Fakataha Tokoni  ‘i he taimi ni ke fai fale‘i ki he Tu‘i. Kuo hu‘i e fa‘unga fakapule‘anga  ‘o e Fakataha Tokoni pea  ‘oku  ‘ikai ke toe hoko ko ha mafai fa‘u lao  ‘i he fonua.  ‘I he‘ene pehē,  ‘oku  ‘ikai ke lava e Fakataha Tokoni  ‘o  ‘oatu hano  loto ki hano fa‘u  ‘o ha ngaahi lao si‘i  ‘i he fotunga  ‘o e ngaahi  tu‘utu‘uni pe koe ngaahi Tu‘utu‘uni  ‘a e Fakataha Tokoni,  pea ko ha ngaahi feinga  ‘a e ―Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni‖ ke fai ha me‘a pehē  ‘oku ta‘efakakonisitutone pea  ‘i tu‘a ia  ‘i honau mafai.    ‘I he‘ene pehē,   koe mafai  ‘oku foaki  ‘e he kupu 83B (3)  ‘o e Konisitutone ki he  ‘Eiki Saniselā ke fa‘u tu‘utu‘uni  ‘oku ta‘e‘aonga ia.

Tuku kehe ange e fo‘i mo‘oni  ‘o e  ‘ikai ke ma‘u mafai fakakonisitutone  ‘a e  ‘Eiki Saniselā pea moe Fakataha Tokoni ke fa‘u tu‘utu‘uni,  ‘oku toe  ‘o hake  ‘e he fakakonisitutone  ‘o e kupu 83B (3)  ‘a e ngaahi fakafepaki kehe.

Ko hono  ‘uluaki,  ‘oku ne foaki e mafai ki he  ‘Eiki Saniselā ke fa‘u ha ngaahi tu‘utu‘uni ke fokotu‘u  ‘aki e ta‘umotu‘a  ‘a ia  ‘e maloloo ai meihe lakangaa  ‘a e ― ‘Ateni Seniale, ha Fakamaau, ha Fakamaau Polisi pe koe  ‘Eiki Saniselā‖.  ‘Oku hanga  ‘e he fakalea  ‘o e kupu ni  ‘o fakapapau‘i  ‘oku  ‘ikai ke fokotu‘u pau  ‘e he Konisitutone ha ta‘u malolō mahino mei he ngaue ki he ngaahi lakanga ko  ‘eni. Kā  ‘oku ne faka‘atā ki he  ‘Eiki Saniselā ke fa‘u  ‘o fakatatau ki he‘ene manako  ‘a e ta‘u malolō mei he ngaahi lakanga ko  ‘eni  ‘o kau ai  ‘a hono lakanga. Ko hono ola,  ‘e ala kehekehe e ngaahi ta‘u malolō mei he ngaue ma‘ae fakamaau lahi takitaha, fakamaau polisi takitaha,  ‘Ateni Seniale takitaha pea moe  ‘Eiki Saniselā takitaha. Pea ko hono ola leva  ‘e ala hoko,  ‘e ma‘u  ‘ofisi pe  ‘a e kau ma‘u lakanga ko  ‘eni  ‘o fakatatau ki he loto  ‘o e  ‘Eiki Saniselā,  ‘a ē  ‘oku ne lava  ‘o fa‘u ha tu‘utu‘uni ke fakamalolō‘i kinautolu mei he lakanga  ‘o ka ne ka fiema‘u. Ka fakahoko  ‘a e me‘a koia, kuo fakapapau‘i  ‘e he kupu si‘i (2) he  ‘ikai lava  ‘e he tokotaha felave‘i moia  ‘o fakafepaki‘i  ‘a e tu‘utu‘uni  ‘a e  ‘Eiki Saniselā. Koe kupu ni  ‘oku  ‘ikai ngata pe  ‘i he‘ene fakafaikehekehe, ka ko e mafai  ‘oku foaki ki he  ‘Eiki Saniselā ke pule ki he kau fakamaau lahi moe fakamaau polisi takitaha,  ‘oku matu‘aki fepaki ia moe ngaahi fakakaukau  ‘o e tau‘ataina  ‘o e fakamaau‘anga.

Felave‘i pea moe mafai  ‘o e  ‘Eiki Saniselā ke fa‘u tu‘utu‘uni ke pule‘i e vāhenga malolō  ‘o e kau fakamaau,  ‘oku ne  ‘o hake  ‘a e fehu‘i pe koe fa‘unga vāhenga malolō fakafakamaau  ‘e fiha  ‘e tu‘utu‘unia  ‘e he  ‘Eiki Saniselā  ‘e fiema‘u ke fakapa‘anga mo pule‘i.  ‘I hono fotunga ha mai, ka hanga  ‘e he Pule‘anga  ‘o fakapa‘anga  ‘a e vāhenga malolō fakafakamaau kuo tu‘utu‘unia  ‘e he  ‘Eiki Saniselā  ‘o fakatatau ki hono mafai, tene maumau‘i  ‘e ia e lao  ‘oku tali fakalukufua  ‘o pehē  ‘oku  ‘ikai ngofua ki ha lao si‘i ke ngaue fekau‘aki moe ngaahi me‘a fakapa‘anga, pe tu‘utu‘uni ha ngaue‘aki  ‘o e pa‘anga  ‘o e fonua kae  ‘oua kuo loto kiai e Fale Alea.

Felaave‘i moe mafai  ‘o e  ‘Eiki Saniselā ke fa‘u tu‘utu‘uni fekau‘aki moe ngaahi fokotu‘utu‘u fakangaue  ‘o e  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā,  ‘oku  ‘o hake heni e fehu‘i felave‘i pea moe fepaki moe fenāpasi  ‘a e ngaahi tu‘utu‘uni koia pea moe ngaahi lao moe tu‘utu‘uni lolotonga.  ‘O fakatatā  ‘aki pe  ‘eni,  ‘e ha‘i nai e  ‘Eiki Saniselā ki he ngaahi lao lolotonga fekau‘aki pea moe tatanaki malu [procurement] ( ‘a e koloa  ‘a e Pule‘anga), ngaue fakapule‘anga moe ngaahi tu‘utu‘uni  ‘o e ngaue fakapule‘anga?  ‘E ngaue nai e  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā  ‘i tu‘a  ‘i he ngaahi tu‘utu‘uni angamaheni  ‘oku ne pule‘i e ngaue  ‘o ha Potungaue Fakapule‘anga?

Ko hono aofangatuku pē,  ‘oku  ‘ikai ke fenāpasi  ‘a e ngaahi kupu  ‘o e kupu 83B (3) pea moe ngaahi fakakaukau  ‘o e pule lelei, temokalati pea moe taliui.

Koe vā fekau’aki ‘o e ‘Eiki Saniselā pea moe Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu’utu’uni Fakafakamaau

Fakatatau ki he Konistutone,   ‘e ma‘u  ‘ofisi  ‘a e  ‘Eiki Saniselā lolotonga  ‘oku ne anga taau, pea  ‘e mafai e Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni ke tuku ia kitu‘a  ‘i he fale‘i  ‘a e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau.  ‘E tu‘utu‘uni foki  ‘e he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni  ‘a e ngaahi tu‘unga  ‘e fakanofo ai e  ‘Eiki Saniselā,  ‘i he fale‘i ai pe  ‘a  e  Penolo  ki  he  Ngaahi Fakanofo  moe  Tu‘utu‘uni  Fakafakamaau.  Fakatatau  ki  he  kupu  83C  (1)  (a)   ‘o  e  Konisitutone,  ‘oku Sea  ‘a e  ‘Eiki Saniselā  ‘i he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo Tu‘utu‘uni Fakafakamaau.

 ‘Aia ko hono fakanofo ko ia  ‘o e  ‘Eiki Saniselā, tu‘utu‘uni e ngaahi tu‘unga  ‘o e fakanofo  ‘o e  ‘Eiki Saniselā pea mo hono fakamalolō‘i  ‘o e  ‘Eiki Saniselā,  ‘oku ngaue pe  ‘a e Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni  ‘o fakatatau ki he fale‘i  ‘a e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau  ‘aia  ‘oku Sea ai e  ‘Eiki Saniselā.

 ‘I hono lakanga koe Sea  ‘o e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau,  ‘e ala fakanofo pe  ‘e he  ‘Eiki Saniselā ia   ‘a e ni‘ihi hono kaungā memipa  ‘i he Penolo pea  ‘oku toe  ‘iai pe hono mafai, tukukehe ange e ngaahi mafai kehe, ke fokotu‘u  ‘enau ta‘u malolō mei he ngaue mo  ‘enau vāhenga malolō. Koe ngaue  ‘a e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau  ‘oku  ‘ikai ke  ‘atā ia mo  ‘ata kitu‘a, pea  ‘oku ne fakafaingamalie‘i  ‘e ia e ngaahi ngaue  ‘oku fepaki moe ngaahi fiema‘u  ‘o honau lakanga ke hoko kae  ‘ikai hano vakai‘i. Koe vā ngaue ko  ‘eni  ‘o e  ‘Eiki Saniselā pea moe Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau  ‘oku matu‘aki faikehekehe ia pea moe ngaahi fiema‘u  ‘o e lakanga  ‘o e  ‘Eiki Saniselā, pea  ‘oku ne maumau‘i  ‘a e ngaahi fakakaukau tefito  ‘o e pule lelei.

Koe ngaahi totongi ‘o e ‘Ofisi ‘o e ‘Eiki Saniselā

Ko hono  ‘ave koia  ‘o e ngaahi fatongia mei he Potungaue Fakamaau‘anga ki he  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā, tene toe fakalahi e fakamole ki he Pule‘anga.  ‘I he taimi  ‘oku honge pa‘ang,  ‘e lava nai  ‘e he Pule‘anga Tonga  ‘o fuesia  ‘a e hiki tatau  ‘o e ngaahi fakalele ngaue moe ngaahi totongi kehe fekau‘aki pea moe fakalele  ‘o e fakamaau totonu? Pea fefē e vāhenga  ‘o e  ‘Eiki Saniselā? Ko ha taha  ‘e fe‘unga ke hoko koe  ‘Eiki Saniselā ko ha taha  ‘oku fe‘unga ke hoko ko ha fakamaau  ‘o e Fakamaau‘anga Lahi.  ‘Oku  ‘uhinga nai  ‘eni  ‘e ma‘u  ‘e he  ‘Eiki Saniselā lolotonga, pe ko ha taha  ‘e fakanofo  ‘i he kaha‘u,  ‘a e ngaahi totonu ki he vāhenga moe monu‘ia  ‘o ha fakamaau  ‘o e Fakamaau‘anga Lahi?

 ‘Oku fakahā  ‘ e he Pepa Kapineti na‘e fakahū  ‘e he Sekelitali Lahi moe Sekelitali ki he Kapineti  ‘o e  ‘aho 14  ‘o Tisema 2010,   ‘o fakaikiiki ai e ngaahi fakapa‘anga  ‘e fai ki hono fokotu‘u  ‘o e  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā pea moe lahi  ‘o e ngaahi fakamole  ‘oku lolotonga fuesia  ‘e he Potungaue Lao,  ‘a ē  ‘e toe hiki tatau  ‘e he  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā. Koe ngaahi naunau hange koe  ‘ofisi, totongi  ‘o e kau ngaue, naunau  ‘ofisi, komipiuta, telefoni moe telefoni to‘oto‘o, initaneti, ngaahi me‘alele, fetu‘utaki, fakama‘a fale, hiki tatau, sēvesi me‘alele, ngaahi totongi fakakomipiuta, folau  ‘a e kau ngaue, talitali kakai, konifelenisi, ngaahi ako pea moe ngaahi totongi malu‘i, koe ngaahi me‘a kotoa  ‘eni ke fuesia.

Ko hono mo‘oni,  ‘oku ma‘u  ‘e Tonga  ‘a e taha e ngaahi fakamaau‘anga si‘isi‘i taha  ‘i he Kominiueli.  ‘Oku kau kiai e kau fakamaau polisi  ‘e toko 6, fakamaau lahi   ‘e  toko  3,  moe fakamaau tangi  ‘e toko 3  ‘aia  ‘oku nau  ‘a‘ahi mai ki Tonga he uike  ‘e 4  ‘i he ta‘u kotoa.  ‘Oku fakatonuhia‘i nai  ‘e he ki‘i fa‘unga si‘isi‘i ko  ‘eni hano fokotu‘u  ‘o  ha  Potungaue  fo‘ou  ke fakalele ia? Koe  ‘Eiki Saniselā le‘ole‘o lolotonga  ‘oku nofo ia  ‘i Nu‘usila pea  ‘oku  ‘a‘ahi pe ki Tonga fakafuofua ki he tu‘o taha  ‘i he mahina  ‘e tolu kotoa. Kuo ne fakahā  hono  loto  ke vahevahe hono mafai ki hono pule‘i  ‘o e fakamaau‘anga ki he Tu‘i Fakamaau Lahi.  ‘Ikai ko ha tali  ‘eni  ‘e he  ‘Eiki Saniselā le‘ole‘o  ‘oku  ‘ikai ke  ‘iai ha ngaue totonu ia  ‘o e  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā, pea  ‘ikai  ‘e ala  ‘aonga ange ke ngaue‘aki e pa‘anga ia  ‘a e fonua  ‘oku fiema‘u ke fakalele  ‘aki e  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā, ke fakahoko  ‘aki ha ngaahi ngaue fakapule‘anga kehe mo  ‘aonga ange ki he fonua?

‘E anga fefe ‘a e taliui ‘a e ‘Eiki Sanisela?

‘I Pilitania,  ‘oku fakanofo  ‘e he Kuini  ‘a e  ‘Eiki Saniselā  ‘i he fale‘i  ‘a e Palemia. Koe fakanofo fakapolitikale.  ‘Oku toe Minisitā Lao pē moe  ‘Eiki Saniselā  ‘o me‘a  ‘i Kapineti pea moe Fale Alea.  ‘I hono lakanga Minisitā,  ‘oku taliui ai ki he Fale Alea moe kakai.  ‘I he nima  ‘e taha,  koe  ‘Eiki Sanisela  ‘o Tonga  ‘oku  ‘ikai ke taliui ia ki ha taha. Ko hono  fakamavahe‘i  ‘o e  ‘Eiki Saniselā mei he Fale Alea moe Pule‘anga,  ‘oku ngali na‘e taumu‘a ia ke  tau‘ataina  e   ‘Eiki Saniselā. Koe  ‘Eiki Sanisela koe taukapo ia moe fakafofonga  ‘o e Fakamaau‘anga   ‘i  he Pule‘anga moe Fale Alea ka, ko hono mo‘oni, kuo hanga  ‘e he fakamavahevahe ko  ‘eni  ‘o fakapapau‘i  ‘oku ta‘e‘aonga e  ‘Eiki Sanisela, pea  ‘oku fakafalala kakato  ‘i he  ‘Eiki Minisitā Lao ke ne  ‘o hake e ngaahi kaveinga ma‘ana fakatou‘osi  ‘i Kapineti pea mo Fale Alea. Pea neongo ‘oku tu‘uvaha‘a e Minisitā  ‘o e Fakamaau‘anga ma‘ae  ‘Eiki Saniselā  ‘i Kapineti pea moe Fale Alea,  ‘oku  ‘ikai tonu ke taliui e Minisitā ia ki he kakai  ‘o fekau‘aki moe ngaahi ngaue  ‘a e  ‘Eiki Saniselā.

Koe  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Eiki Saniselā  ‘oku  ‘ikai ko ha  ‘ofisi fakafakamaau. Koe  ‘ofisi fakapule‘anga  ‘o hangē ko ha  ‘ofisi  ‘o ha Minisitā. Koehā leva ha  ‘uhinga ke  ‘ikai taliui ai e  ‘Eiki Saniselā ki Fale Alea moe kakai  ‘o hange ko ha Minisitā kehe? Koe  ‘uhi  ‘oku ngaue fakapule,  ‘oku hala  ‘a hono hilifaki  ‘e he Konisitutone  ‘a e tau‘ataina ki he  ‘Eiki Saniselā pea, ko hono mo‘oni,  ‘oku hoko pe  ‘eni ke ne fakafe‘atungia‘i e fakahoko  ‘e he  ‘Eiki Saniselā  ‘a hono ngaahi fatongia. Kapau  ‘oku tu‘uvaha‘a e Minisitā ma‘ae  ‘Eiki Saniselā  ‘i Kapineti pea mo  Fale  Alea,  pea  koehā  na‘e fiema‘u ai ke  ‘ave e ngaahi fatongia ni mei he Minisitā  ‘o  e  Fakamaau‘anga  ki  he   ‘Eiki Saniselā? Ko ha pule‘anga  ‘oku taliui  ‘oku ne fiema‘u ke  ‘iai ha taliui fakaminisitā  ‘i he Fale Alea ma‘ae Fakamaaua‘nga. Fakatatau ki he Konisitutone, koe tokotaha pe tene ala   fakakakato e fatongia ni koe Minisitā  ‘o e Fakamaau‘anga.

Ngaahi Fokotu’u

1. Ke tamate‘i e kupu 83B  ‘o e Konisitutone pea ke fakafoki e ngaahi fatongia  ‘o e  ‘Eiki Saniselā ki he Minisitā  ‘o e Fakamaau‘anga.
2.  ‘Oku totonu ke hiki pea teuteu ha ngaahi kupu pau ke fakahu  ‘i he Konisitutone ke fakapapau‘i e tau‘ataina  ‘o e Fakamaau‘anga.  ‘Oku totonu ke fakakau heni e ngaahi me‘a fekau‘aki mo hono fokotu‘u  ‘o e ta‘u malolō mei he ngaue ma‘ae kau fakamaau, fakapapau‘i e taimi ma‘u  ‘ofisi  ‘a e kau fakamaau, foaki ki he kau fakamaau e malu‘i mei ha  ‘eke fakalao fekau‘aki mo hono fakahoko honau fatongia fakafakamaau pea moe malu‘i  ‘o e vāhenga ngaue moe vāhenga malolō  ‘o e fakamaau takitaha lolotonga  ‘ene ma‘u  ‘ofisi.
3. Ke alea‘i fakalotofale  ‘a e patiseti fakata‘u  ‘o e Fakamaau‘anga  ‘i loto  ‘i he patiseti fakalukufua  ‘a e Potungaue Fakamaau‘anga pea  ‘oku totonu ke muimui  ‘i he  ngaahi tu‘utu‘uni ngaue moe founga ngaue  ‘o e ngaahi potungaue kotoa  ‘a e Pule‘anga  ‘o fakatatau ki he ngaahi lao fekau‘aki moe pa‘anga pea  ‘i he fale‘i  ‘a e Potungaue Pa‘anga moe Palani Fakafonua  ‘i hono tali  ‘e he Kapineti kimu‘a pea fakahū ki Fale Alea.

4.‘ATENI SENIALE

Kimu‘a  ‘i he Konisitutone  ‘o e 2010, koe  ‘Ateni Seniale  ‘o Tonga koe Minisitā ia  ‘a e Pule‘anga na‘e fakanofo  ‘i he fale‘i  ‘a e Palemia. Koe lakanga  ‘o e  ‘Eiki Sanisela na‘e fa‘a ma‘u fakataha pe pea moe Minisitā  ‘o e Fakamaau‘anga. Kuo liliu  ‘eni  ‘e he ngaahi liliu fakakonisitutone  ‘o e 2010 pea kuo tau‘ataina e  ‘Ateni Seniale mei he Pule‘anga, pea  ‘oku fakanofo ia  ‘e he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni  ‘i he fale‘i  ‘a e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau.

31A ‘Ateni Seniale

1. Kuo pau ke fakanofo  ‘e he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni ha  ‘Ateni Seniale,  ‘a ia kuo pau ke ne–
   1. hoko ko e tokotaha tefito ke ne  ‘oatu  ‘a e fale‘i faka-lao ma‘ae Kapineti pea mo e Pule‘anga; pule ki he ngaahi hopo hia kotoa ma‘ae Kalauni; pea fakahoko ha ngaahi fatongia mo ha ngaue kehe  ‘oku fiema‘u  ‘e he lao.
2. Kuo pau ki he  ‘Ateni Seniale, tukukehe ha tu‘utu‘uni kehe  ‘a e lao, ke ne ma‘u  ‘a e mafai kakato ke fakahoko hono ngaahi mafai mo e ngaahi fatongia faka-lao,  ‘o tau‘ataina mo  ‘ikai ha fa‘ahinga kaunoa pe mei ha taha pe ma‘u mafai.
3. Kuo pau ko e  ‘Ateni Seniale ko ha taha  ‘oku fe‘unga ke hoko ko ha Fakamaau  ‘o e Fakamaau‘anga Lahi pea kuo pau ke ne, fakatatau ki ha ngaahi aleapau kuo fokotu‘utu‘u, ke ne ma‘u hono tu‘unga lolotonga  ‘oku ne anga taau.
4. Kuo pau ke tu‘utu‘uni  ‘e he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni  ‘a e ngaahi tu‘unga  ‘o hono fakanofo  ‘o e  ‘Ateni Seniale pea te ne ma‘u  ‘a e mafai ke ne tuku ia ki tu‘a.
5. Kapau  ‘oku  ‘ataa  ‘a e  ‘ofisi  ‘o e  ‘Ateni Seniale,  ‘o fakatatali hono fakanofo  ‘o ha  ‘Ateni Seniale  ‘i he kupu si‘i (1),  ‘e ngofua ki he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni ke fakanofo ha taha  ‘oku taukei fe‘unga ko e  ‘Ateni Seniale fakataimi, ke ma‘u lakanga kae  ‘oua kuo  ‘i ai ha fakanofo tu‘uma‘u. Kuo pau ki he taha kuo fakanofo ko ia ke ne ma‘u  ‘a e kotoa  ‘o e ngaahi mafai mo e ngaahi monu‘ia pea fakahoko kotoa  ‘a e ngaahi mafai  ‘o e  ‘Ateni Seniale  ‘oku tu‘utu‘uni  ‘i he kupu ni.

‘E anga fefe ke hoko e ‘Ateni Seniale koe fakahinohino lao pule ki he Kapineti moe Pule’anga kapau ‘oku ‘ikai ke memipa ‘i he Kapineti mo e Pule’anga?

Fakatatau ki he  Konisitutone, ko  e  ‘Ateni Seniale koe fale‘i fakalao tefito ia  ki Kapineti moe Pule‘anga. Ka  ‘oku  ‘ikai ke memipa  ‘a e  ‘Ateni Seniale  ‘i he Pule‘anga pe  ‘e me‘a  ‘i Kapineti.

 ‘Oku ngalingali  ‘oku makatu‘unga eni  ‘i he fakakaukau  ‘oku totonu ke  tau‘ataina  e   ‘Ateni Seniale pea, kapau  ‘e me‘a  ‘i he Kapineti pe  ‘e memipa  ‘i he Pule‘anga,  ‘e uesia e tau‘ataina koia.

Koe lakanga koia  ‘o e  ‘Ateni Seniale  ‘i he Konisitutone  ‘o Tonga  ‘oku ne fakamanatu mai e lakanga koia nae ma‘u  ‘i he taimi  ‘o e pule fakakolonia,  ‘aia na‘e hoko pe  ‘a e  ‘Ateni Seniale koe tokotaha ngaue fakapule‘anga ma‘u vāhenga. Koe ngaahi kupu koia  ‘oku fakakau  ‘i he kupu 31A  ‘o e Konisitutone  ‘oku  ‘ikai  ko ha  ngaahi  kupu angamaheni ia  ‘oku fekau‘aki  mo  ha  ‘Ateni Seniale  ‘i ha fonua tau‘ataina. Fakatatā  ‘aki  ‘eni,  ‘i he ngaahi fonua memipa  ‘o e Kominiueli, ko hono angamaheni koe  ‘Ateni Seniale koe memipa ia  ‘o e Fale Alea pea koe Minisitā  ‘a e Pule‘anga,  pea  ‘oku fakanofo pe hangē ha Minisitā kehe  ‘a e Pule‘anga.

 ‘I hono lakanga koe fale‘i fakalao ki he Kapineti,  ‘e hoko koe memipa  ‘o e Kapineti pea kau ki he ngaahi fakataha Kapineti.  ‘I he ngaahi fonua Kominiueli  ‘e ni‘ihi,  ‘oku fiema‘u  ‘e he konisitutone ke hoko e  ‘Ateni Seniale koe memipa  ‘o e Kapineti.  ‘I he‘ene hoko koe memipa  ‘o e Kapineti,  ‘oku  ‘atā leva e  ‘Ateni Seniale ke fai e fale‘i fakalao  ‘i he kei kamakamata ko ia  ‘o e fa‘u tu‘utu‘uni ngaue. Na‘e fakahā  ‘e he Komisoni ki he Konisitutone moe Fili Fale Alea  ‘i he‘ene Lipooti:

Kapau ‘e memipa e ‘Ateni Seniale ‘i he Kapineti ‘oku pau kiate ia, ‘o hange koe kau minisitā kehe, ke kau ki he ngaahi fakataha ‘o fale’i e Kapineti ‘i he tu’unga fakalao moe ngaahi nunu’a ‘o ha tu’utu’uni kimu’a pea fai ha tu’utu’uni. ‘I he taimi ‘e ni’ihi, ‘e ala ta’ofi heni ha fiema’u ke toe fai ha liliu ‘amui ange mo ha ngali vale ‘e ala hoko.

 ‘Oku  ‘ikai ke angamaheni ki ha fonua tau‘ataina, hangē koe Pule‘anga fakatu‘i tau‘ataina  ‘o Tonga, ke  ‘oua  ‘e hoko  ‘a e  ‘Ateni Seniale koe memipa  ‘o e Fale Alea moe Kapineti.  ‘Oku angamaheni  ‘aki  ‘i he ngaahi fonua memipa  ‘o e Kominiueli koe  ‘Ateni Seniale ko ha memipa fili pe fakanofo  ‘o e Fale Alea pea mo ha Minisitā  ‘o e Pule‘anga mo ha sea  ‘i Kapineti. Kapau ko ha memipa fili,  ‘e fili  ‘e he Palemia ha memipa fili  ‘oku ne ma‘u e ngaahi tu‘unga ako fakalao fe‘unga pea fokotu‘u ki he Taki  ‘o e Fonua ke fakanofo ia koe  ‘Ateni Seniale. Kapau ko ha memipa fakanofo,  ‘e fili  ‘e he Palemia ha tokotaha fe‘unga mahalo pe mei he ngaue fakalao taautaha  ‘o fakanofo ia ki he Fale Alea kimu‘a pea fokotu‘u ki he Taki  ‘o e Fonua ke fakanofo ia koe  ‘Ateni Seniale.

‘E anga fefē hano fakanofo ha ‘Ateni Seniale?

‘I he ngaahi fonua koia  ‘oku ua  ‘a e fale  ‘o e Fale Alea,  ‘aia  ‘oku  ‘iai e fale fili  ‘e taha moe fale ta‘efili,  ‘oku fa‘a fakanofo e  ‘Ateni Seniale koe memipa  ‘o e fale ta‘efili. Fakatātā‘aki pe  ‘a Trinidad mo Tobago,  ‘aē  ‘oku  ‘iai e fale fili  ‘o e kau fakafofonga pea moe Senato  ‘oku fakanofo, pea  ‘i he kuohili, koe  ‘Ateni Seniale  ‘oku fakanofo ia mei he kau memipa fili  ‘o e fale  ‘o e kau fakfofonga. Ka neongo ia, koe founga  ‘oku ngaue‘aki lahi taha, koe fili  ‘e he Palemia ha loea fe‘unga mei he ngaue‘anga taautaha,  ‘o fakanofo ia ko ha Senatoa  ‘o e Pule‘anga  ‘o memipa  ‘i he Senato pea fokotu‘u leva ki he Palesiteni ke fakanofo e senatoa koe  ‘Ateni Seniale.

 ‘I he‘ene pehē, he  ‘ikai ngata pe  ‘i he hoko  ‘a e  ‘Ateni Seniale ko e Fale‘i Fakalao  ‘a e Pule‘anga  ‘o fale‘i  ‘i Kapineti, ka te ne hoko ko e memipa kakato  ‘o e Fale Alea  ‘o ne fale‘i e Fale Alea  ‘i he ngaahi kaveinga fakalao, fakafe‘iloaki mo taki e ngaahi alea  ‘i he ngaahi lao fakaangaanga  ‘a e Pule‘anga fekau‘aki moe  ‘ū me‘a fakalao, kae mahu‘inga taha, tene taliui ki Fale Alea ki hono lakanga fakaminisitā koe  ‘Ateni Seniale.

 ‘I he ngaahi fonua Kominiueli koia  ‘oku Fale Alea pe  ‘e taha hange ko Tonga,  ‘oku  ‘iai e ngaahi founga kehekehe  ‘e ala fakanofo ai ha  ‘Ateni Seniale. Kapau  ‘oku fa‘u e Fale Alea  ‘aki e kau memipa fili moe kau memipa fakanofo, ka  ‘ikai ke  ‘iai ha memipa fili  ‘e fe‘unga ke fakanofo koe  ‘Ateni Seniale, pea  ‘e fokotu‘u leva  ‘e he Palemia ha taha  ‘i he kau memipa fakanofo ke hoko koe  ‘Ateni Seniale.  ‘E ala tu‘utu‘unia pe  ‘e he Konisitutone kapau he  ‘ikai loto e Palemia ke fakanofo ha  ‘Ateni Seniale mei he kau memipa fili pe fakanofo  ‘o e Fale Alea, pea tene ala fakanofo ha taha mei tu‘a.  ‘E me‘a leva e taha kuo fakanofo koe  ‘Ateni Seniale  ‘i he Fale Alea kae  ‘ikai ke  ‘iai ha‘ane totonu ke paloti, kae ngofua kakato pe ke ne kau  ‘i he ngaahi alea faka- Fale- Alea pea  ‘e ala fakafehu‘ia ia  ‘i hono lakanga fakaminisitā.  ‘I he ngaahi taimi pehē,  ‘e toe me‘a foki  ‘a e  ‘Ateni Seniale  ‘i he ngaahi fakataha  ‘a e Kapineti  ‘o fale‘i he ngaahi kaveinga fakalao fekau‘aki  ‘i he tu‘unga fa‘u tu‘utu‘uni ngaue.

Koe Fale Alea  ‘o Tonga  ‘oku fale pe  ‘e taha  ‘aia  ‘oku  ‘iai e kau fakafofonga  ‘o e kau nopele, fakafofonga  ‘o e kakai pea moe Kapineti. Fakatatau ki he Konisitutone,  ‘oku  ‘atā ki he Palemia ke ne fakanofo ha memipa Kapineti a‘u ki he toko fā  ‘aia  ‘oku  ‘ikai koe kau fakafofonga fili. Ka  ‘ikai ke  ‘iai ha memipa fili  ‘o e Fale Alea  ‘oku fe‘unga ke fakanofo ko e  ‘Ateni Seniale,  ‘e ala fakanofo  ‘e he Palemia ha taha  ‘e ala fokotu‘u  ‘i he toko fā  ‘oku ngofua ke ne fakanofo ta‘efili ki he Kapineti.  ‘E me‘a leva e  ‘Ateni Seniale ko e memipa  ‘o e Kapineti moe Fale Alea.

Kohai ‘oku ala fe’unga ke fakanofo koe ‘Ateni Seniale?

 ‘Oku taau ke fai ha tokanga ki he fehu‘i pe kohai  ‘oku fe‘unga ke fakanofo koe  ‘Ateni Seniale. Koe fiema‘u lolotonga  ‘oku fokotu‘u mai  ‘i he kupu 31A(3), kuo pau koe  ‘Ateni Seniale ko ha taha  ‘oku fe‘unga ke hoko ko ha fakamaau  ‘o e Fakamaau Lahi, he  ‘ikai lava ia  ‘o ngaue  ‘o kapau  ‘e fakanofo e  ‘Ateni Seniale fakatatau ki he fiema‘u  ‘a e Palemia.  ‘E ala fokotu‘u pau  ‘e he Konisitutone  ‘a e fiema‘u ke  ‘iai ha puipuitu‘a  ‘i he lao, pe koe ma‘u ha faka‘ilonga fakaako  ‘i he lao, pe koe laiseni ke ngaue fakaloea, ke kau  ‘i he ngaahi fiema‘u  ‘e fakanofo ai ha taha ki he  ‘ofisi  ‘o e  ‘Ateni Seniale. Ka neongo ia,  ‘e  ‘osi fe‘unga pe ke faka‘uhinga‘i  ‘e tokanga e Palemia  ‘i hono fili  ‘ene fale‘i fakalao, ke fili ha loea fe‘unga ke ne ma‘u e lakanga.

‘Oku totonu nai ke fakataha’i e lakanga ‘o e ‘Ateni Seniale moe lakanga ‘o e Minisita ‘o e Fakamaau’anga?

 ‘Oku lahi e ngaahi potungaue fakapule‘anga kehekehe  ‘i he ngaahi fonua  ‘o e Kominiueli.  ‘I he ni‘ihi,  ‘oku  ‘iai e Potungaue ki he Ngaahi Ngaue Fakalao,  ‘i he ni‘ihi,  ‘oku  ‘iai e Potungaue  ‘o e Fakamaau‘anga pea  ‘i he ni‘ihi,  ‘oku  ‘iai e  ‘Ofisi  ‘o e  ‘Ateni Seniale. Koe ngaahi potungaue lao kehekehe koeni  ‘e taki ai ha Minisitā pe koe  ‘Ateni Seniale. Koe‘uhi  ‘oku tuhu‘i pau  ‘e he ngaahi konisitutone lahi  ‘a e fiema‘u ke  ‘iai ha  ‘Ateni Seniale,  ‘oku  ‘iai e  ‘Ateni Seniale  ‘i he meimei kotoa e ngaahi fonua Kominiueli. Ka neongo ia, kapau  ‘oku  ‘iai ha fonua  ‘oku  ‘iai ha‘ane Potungaue ki he Ngaahi Ngaue Fakalao pe Potungaue Fakamaau‘anga,  ‘oku angamaheni ke fakataha‘i pe  ‘a e lakanga  ‘o e  ‘Ateni Seniale moe lakanga  ‘o ha minisita  ‘o e lao  ‘e taha. Koe me‘a eni ne hoko  ‘i Tonga kimu‘a he Konisitutone  ‘o e 2010,  ‘aia ne ma‘u pe  ‘e he  ‘Ateni Seniale  ‘a e lakanga  ‘o e Minisitā  ‘o e Fakamaau‘anga.  ‘Oku  ‘ikai ke  ‘iai ha  ‘uhinga ke ta‘e toe fakamo‘ui mai e founga ngaue koeni.

‘Oku angafēfē ‘a e ‘ikai ke lea faka-Tonga ‘a e fakahinohino lao pule ki he Pule’anga pea moe Kapineti?

‘I he malumalu  ‘o e fokotu‘utu‘u fakakonisitutone lolotonga,  ‘oku  ‘ikai fiema‘u ia ke lea   faka-Tonga e  ‘Ateni Seniale. Ka neongo ia,  ‘e hoko eni ke ne uesia lahi e  ‘Ateni Seniale  ‘i he‘ene ngaahi ngaue pea moe Fale Alea moe Kapineti,  ‘aia  ‘oku fakatou fakahoko  ‘ena ngaahi fakataha  ‘i he lea faka-Tonga.  ‘I hono fokotu‘u koia ke hoko e  ‘Ateni Seniale koe memipa  ‘o e Fale Alea pea moe Kapineti,  ‘oku  ‘uhinga eni ko e  ‘Ateni Seniale  ‘oku pau ko ha taha ia  ‘oku lea faka- Tonga. Koe lava koia  ‘a e  ‘Ateni Seniale  ‘o lea faka-Tonga,  ‘oku kau lelei ia fakatou‘osi ki he  ‘Ateni Seniale pea moe Fale Alea  ‘i hono fakahoko hona ngafa takitaha  ‘i he Konisitutone.

‘Oku totonu nai ke tau’ataina ‘a e fakahinohino lao pule ki he Kapineti moe Pule’anga?

‘Oku fakamamafa e kupu 31A (2)  ‘o e Konisitutone  ‘i he tau‘ataina  ‘o e  ‘Ateni Seniale  ‘i hono ngaue‘aki  ‘ene ngaahi mafai fakalao. Ka  ‘oku malava nai ke tau‘ataina mo‘oni e fakahinohino lao tefito ki he Kapineti moe Pule‘anga?

Na‘e fakahā  ‘e he Komisoni ki he Konisitutone moe Fili Fale Alea  ‘i he‘ene lipooti,  ‘oku mahu‘inga ke tukuatu  ‘e he  ‘Ateni Seniale  ‘a e fale‘i tonu, mo‘oni mo tau‘ataina. Na‘e toe hoko atu e Komisoni ke fakahā koe ngaahi konisitutone fakaonopooni lahi  ‘oku nau fakatokanga‘i e fiema‘u ke malu‘i e  ‘Ateni Seniale  ‘i he fakahoko hono fatongia.  ‘I he faka‘apa‘apa lahi ki he Komisoni, koe totonu  ‘o e fakalea ko  ‘eni  ‘oku tu‘u  ‘atā ia ke fakafehu‘ia. Neongo  ‘oku fiema‘u ke tukuatu  ‘e he  ‘Ateni Seniale  ‘a e fale‘i  ‘oku tonu mo mo‘oni,  ‘oku  ‘ikai ke loko fiema‘u  ‘a e fale‘i ia ko ia ke tau‘ataina.

‘I he ngaahi konisitutone fakaonopooni lahi, koe  ‘Ateni Seniale koe memipa ia  ‘o e Fale Alea pea koe Minisita  ‘o e Pule‘anga  ‘o me‘a  ‘i Kapineti.  ‘I hono lakanga koe memipa  ‘o e Pule‘anga moe Kapineti,  ‘oku ha‘i e  ‘Ateni Seniale, tatau pe mo hono kaungā memipa  ‘i he Kapineti,  ‘aki

 ‘a e tu‘utu‘uni fakakonisitutone koe fengaue‘aki fakataha.  ‘I hono lakanga ko e memipa  ‘o e Kapineti,  ‘e tuku atu  ‘e he  ‘Ateni Seniale ki hono kaungaa ngaue  ‘ihe Kapineti  ‘a e fale‘i fakalao. Ka neongo ia, koe momeniti kuo fai tu‘utu‘uni e Kapineti,  ‘oku ha‘i katoa e kau Minisitā ki he fo‘i tu‘utu‘uni koia.  ‘Oku  ‘ikai hao mei ai e  ‘Ateni Seniale.  ‘I hono lakanga ko e fale‘i fakalao ki he Pule‘anga,  ‘oku ha‘i e  ‘Ateni Seniale,  ‘o hange pe ha loea kehe  ‘aki e ngaahi tu‘utu‘uni fakamolale  ‘o e ngaue fakaloea, ke fakafekiki‘i ma‘u pe e lao ke poupoua e tu‘unga e tokotaha  ‘oku ne fakafofonga‘i. Kapau  ‘e maumau‘i  ‘e he  ‘Ateni Seniale e tu‘utu‘uni  ‘o e fengaue‘aki fakataha, pe tene tuku atu e fale‘i  ‘oku kovi  ‘o iku ke ne maumau‘i e tu‘ufakataha pe mafai  ‘o e Kapineti, pea  ‘oku totonu leva ke ne  ‘amanaki ke fakafisi pe  ‘e tuku ia kitu‘a.

Koe kupu koia  ‘i he Konisitutone fekau‘aki pea moe tau‘ataina,  ‘oku ne toe  ‘o hake moe tui  ‘e ala tuku atu  ‘e he  ‘Ateni Seniale  ‘a e fale‘i ki he kau memipa  ‘o e Fale Alea pea moe ni‘ihi kehe

 ‘i he ngaahi me‘a  ‘oku  ‘omai ki he Fale. Ka ko hono mo‘oni,  ‘i hono lakanga ko e fale‘i fakalao tefito ki he Kapineti moe Pule‘anga, he‘ikai lava ia ke vakai‘i  ‘a e  ‘Ateni Seniale ko ha taha  ‘oku matu‘aki ta‘efilifilimanako pe tau‘ataina.  ‘I hono lakanga koe fale‘i fakalao, ko  ‘ene ngaue tu‘ukimu‘a ma‘u pe  ‘oku ki he Pule‘anga.  ‘I he‘ene pehe,  ‘e pau pe ke hanga  ‘e he kakai  ‘o fakapipiki pe fakakau  ‘a e  ‘Ateni Seniale ―tau‘ataina‖ ki he ngaahi tu‘utu‘uni moe tu‘utu‘uni ngaue  ‘o e pule‘anga  ‘oku ne fale‘i.

Koe ‘Ateni Seniale moe ngaahi hopo hia ma’ae Kalauni

 ‘Oku  ‘ikai ke angamaheni pe hoko  ‘a e  ‘Ateni Seniale koe fale‘i fakalao tefito ki Kapineti moe Pule‘anga pea toe pule  ‘i he ngaahi hopo hia. Koe founga ngaue  ‘i he ngaahi fonua Kominiueli lahi, ke  ‘iai ha Talekita  ‘o e Ngaahi Faka‘ilo  ‘a e Pule‘anga  ‘a ia tene tokanga‘i e ngaahi faka‘ilo  ‘i he ngaahi hopo hia kotoa ma‘ae Kalauni pe Fonua. Koe Talekita  ‘o e Ngaahi Faka‘ilo  ‘a e Pule‘anga koe tokotaha ngaue fakapule‘anga ia, pea  ‘oku angamaheni ke  ‘iai  ‘ene taukei lahi  ‘i he lao  ‘o e hia pea mo e faihopo pea ko  ‘ene tau‘ataina  ‘oku fakapapau‘i  ‘e he Konisitutone.

 ‘I he‘ene pehē,  ‘oku hala leva e tu‘u  ‘a e kupu 31 A(1)(b)  ‘o e Konisitutone. Fakatatā  ‘aki  ‘eni, ‘oku  ‘ikai malava ia ke pule e  ‘Ateni Seniale  ‘i he ngaahi hopo hia pea ne kei ma‘u e falala  ‘a e fonua ke ta‘efilifilimanako  ‘i he ngaahi  ‘ātakai  ‘oku ne fakatupu, pe  ‘o hake, ha kaveinga  ‘aia na‘e fiema‘u pea kumi fale‘i ai  ‘a e Pule‘anga mei he  ‘ene fale‘i fakalao tefito.  ‘Oku fakatupu heni e fehangahangai lahi  ‘i he ngaahi fiema‘u  ‘o e ongo lakanga. Pea he  ‘ikai fa‘a ma‘u  ‘e he  ‘Ateni Seniale  ‘a e ngaahi taukei fe‘unga  ‘oku fiema‘u ki he hopo hia pea  ‘e tu‘u  ‘i he tu‘unga fakatu‘utamaki  ‘a e mafai  ‘o e Pule‘anga ke fakahoko lelei e ngaahi faka‘ilo hia.

Kapau  ‘e hoko e  ‘Ateni Seniale ko ha Minisitā  ‘o e Pule‘anga, pea  ‘e ikai lava ke tokanga‘i pea taliui e  ‘Ateni Seniale ki he ngaahi hopo hia ma‘ae Kalauni.  ‘Oku totonu ke tau‘ataina ma‘u pe  ‘a e ngaahi faka‘ilo hia mei he Pule‘anga. Kapau  ‘e hoko e  ‘Ateni Seniale ko ha Minisitā,  ‘e  ‘ave leva e mafai ki he ngaahi faka‘ilo hia ki ha Talekita  ‘o e Ngaahi Faka‘ilo Fakapule‘anga pea  ‘e foaki pau  ‘e he Konisitutone  ‘a  ‘ene tau‘ataina.

 ‘E fiema‘u leva ke fai e tokanga ke fokotu‘u ha  ‘ofisi tau‘ataina  ‘o  e  Talekita   ‘o  e  Ngaahi Faka‘ilo  ‘a e Pule‘anga  ‘i he malumalu  ‘o e Konisitutone, pea ke fakahoko  ‘e he Talekita  ‘o e Ngaahi  Faka‘ilo   ‘a  e  Pule‘anga   ‘a  e  ngaahi  ngaue   ‘oku  lolotonga  fakafatongia‘aki  e   ‘Ateni Seniale  ‘e he kupu 31A (1) (b)  ‘o e Konisitutone.  ‘E hoko foki e Talekita  ‘o e Ngaahi Faka‘ilo  ‘a e Pule‘anga koe Mafai Tefito  ‘i Tonga ki he ngaahi fetokoni‘aki fakalao  ‘i he ngaahi me‘a fekau‘aki moe hia pea moe ngaahi me‘a kehe pe. Koe‘uhi  ‘oku totonu ke tau‘ataina e Talekita ‘o e Ngaahi Faka‘ilo  ‘a e Pule‘anga mei he Pule‘anga,  ‘oku  ‘ikai taau ke fakataha‘i e lakanga pea moe lakanga  ‘o e Fakahinohino Lao Pule.  ‘I hono lakanga  koe  taki   ‘o  e  Potungaue  Lao Sivile,  ‘oku ngaue pe  ‘a e Fakahinohino Lao Pule  ‘i he tu‘utu‘uni  ‘a e  ‘Ateni Seniale pe koe Minisitā Lao.  ‘I he‘ene pehē,  ‘oku tali  ‘a e fakakaukau  ‘oku ngaue  ‘a e Fakahinohino Lao Pule fakatatau ki ha tu‘utu‘uni fakapolitikale. Ka  ‘oku  ‘ikai totonu ke hoko  ‘eni ki he Talekita  ‘o e Ngaahi Faka‘ilo  ‘a e Pule‘anga.

Fepakipaki ‘o e ngaahi mafai ko e memipa ‘oe Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu’utu’uni Fakafakamaau

Fakatatau ki he kupu 83 C (1) (c)  ‘o e Konisitutone,  ‘oku me‘a e  ‘Ateni Seniale ko e memipa  ‘o e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau. Koe penolo tatau pe  ‘eni na‘a ne fale‘i e Tu‘i ke fakanofo ia koe  ‘Ateni Seniale.  ‘Oku toe fakahā mai foki  ‘e he Konisitutone koe tu‘utu‘uni ki he ngaahi tu‘unga  ‘o hono fakanofo e  ‘Ateni Seniale pea mo hono tuku kitu‘a,  ‘oku  ‘ihe mafai ia  ‘o kinautolu  ‘oku me‘a koe memipa  ‘o e Penolo.

Koe vā ngaue vaofi ko  ‘eni  ‘i he vaha‘a  ‘o e  ‘Ateni Seniale pea moe Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau,pea moe fakafalala  ‘a e  ‘Ateni Seniale  ‘i he lotolelei moe angalelei  ‘a e kau memipa  ‘o e Penolo,  ‘e ala hoko ko ha me‘a ke fai kiai ha hoha‘a koe‘uhi  ‘e ala uesia heni e tau‘ataina moe ta‘efilifilimanako  ‘a e  ‘Ateni Seniale  ‘i hono lakanga koe fakahinohino lao tefito ki he Pule‘anga. Fakatatau ki he Konisitutone,  ‘oku ma‘u  ‘e he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau mo hono kau memipa takitaha  ‘a e mafai lahi tene ala uesia e Pule‘anga.  ‘I ha taimi  ‘e hoko ai ha me‘a  ‘i he vaha‘a  ‘oe Pule‘anga pea moe Penolo, pe  ‘i he vaha‘a  ‘o e Pule‘anga mo ha memipa  ‘o e Penolo,  ‘e ala falala nai e Pule‘anga ke tuku mai  ‘e he  ‘Ateni Seniale ha fale‘i  ‘oku tau‘ataina mo ta‘efilifilimanako? Koe ngalingali ko ia  ‘e  ‘iai ha ta‘efilifilimanako  ‘i he ngaue  ‘a e  ‘Ateni Seniale  ‘i he ngaahi taimi pehe ni,  ‘e hoko ia ke ta‘e‘aonga ai e hoko  ‘a e  ‘Ateni Seniale koe fale‘i fakalao ki he Pule‘anga.

Taliui e Pule’anga ki he fale’i ‘a e ‘Ateni Seniale

Fakatatau ki he kupu 31A(1)  ‘o e Konisitutone, koe Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni  ‘oku ne fakanofo e  ‘Ateni Seniale hiliange e ma‘u fale‘i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau. Fakatatau ki he Konisitutone, kuo pau ke tali  ‘e he Pule‘anga ke hoko e taha kuo fakanofo ke hoko koe fale‘i fakalao ki he Kapineti moe Pule‘anga. Ka neongo ia,   ‘oku  ‘ikai ke  ‘iai ha kaunga ia  ‘a e Pule‘anga  ‘i hono fakanofo  ‘o e  ‘Ateni Seniale, pea  ‘ikai ke  ‘iai ha‘ane pule ki hono  ‘ulungaanga lolotonga  ‘ene ma‘u  ‘ofisi. Koe Tu‘i pe  ‘i he Fakataha Tokoni  ‘oku  ‘iai hono mafai ke tuku kitu‘a  ‘a e  ‘Ateni Seniale. Koe hā leva e tu‘unga kapau   ‘oku   ‘iai  ha Pule‘anga   ‘oku   ‘ikai  ke  falala   ‘i  he  ngaue  moe  ta‘efilifilimanako   ‘a  e   ‘Ateni  Seniale?   ‘Oku totonu nai ke fai ha  ‘amanaki  ‘e ngaue ha Pule‘anga  ‘o fakatatau ki he fale‘i  ‘a ha taha  ‘oku  ‘ikai ke falala kiai e Pule‘anga?

Ko e fili koia  ‘o e  ‘Ateni Seniale  ‘e he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau  ‘oku  ‘ikai ke  ‘i ha founga  ‘atā mo ho‘ata ki tu‘a.  ‘E anga fefe ha fakapapau‘i  ‘e he Pule‘anga koe  ‘Ateni Seniale  ‘oku fili  ‘e he Penolo na‘e fakanofo ia makatu‘unga  ‘i he ngaahi naunau taau  ‘o  ‘ikai ki ha taumu‘a kehe? Kapau  ‘e fili  ‘e he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau ha  ‘Ateni Seniale,  ‘o  ‘ilo ange  ‘amui  ‘oku  ‘ikai ke ne lava  ‘o fakahoko  ‘e ne ngaue, koe Pule‘anga leva ia  ‘oku taliui kiai. Fakatatau ki he Konisitutone,  ‘oku fa‘iteliha kakato pe ha  ‘Ateni Seniale  ‘oku  ‘ikai lava  ‘o fakahoko hono fatongia ki he founga  ‘e fakahoko  ‘aki hono ngaahi mafai moe fatongia fakalao, pea ke fai tau‘ataina mei ha fa‘ahinga taha pe mafai. Pea neongo  ‘e ngalivale e Pule‘anga  ‘i he fale‘i fakalao ta‘etokanga  ‘a e  ‘Ateni Seniale,  ‘o iku ai ke fakafisi ha kau Minisitā mo matu‘aki liua ai  ‘a e Pule‘anga,  ‘e hokohoko atu pe  ‘a e  ‘Ateni Seniale ia, neongo  ‘a  ‘ene ta‘etaliui ki he‘ene ngaahi ngaue. Lolotonga  ‘oku taliui e Pule‘anga ki he Fale Alea moe kakai,  ‘oku  ‘ikai taliui  ‘enau fale‘i fakalao  ‘a nautolu ki ha taha.

 ‘I he‘ene pehē,  ‘oku  ‘ikai ke tokangaekina fe‘unga  ‘e he ngaahi kupu  ‘o e Konisitutone  ‘a e me‘a  ‘e hoko kapau  ‘e ngaue e Pule‘anga  ‘i he fale‘i  ‘a e  ‘Ateni Seniale pea ko e fale‘i koia  ‘oku hala mo kovi.  ‘I he hoko ha me‘a pehē,  koe Pule‘anga ia  ‘e taliui ki he Fale Alea pea moe kakai.  ‘Oku matu‘aki hala ia ke ta‘etaliui e  ‘Ateni Seniale  ‘i he ngaahi taimi pehē. Ko ha Pule‘anga lelei  ‘oku ne fiema‘u ke taliui  ‘a e  ‘Ateni Seniale,  ‘i hono lakanga koe fale‘i fakalao tefito ki he Pule‘anga,  ‘o hange pe koe taliui  ‘a e kau Minisitā kehe  ‘a e Pule‘anga.  ‘E ala a‘usia pe  ‘a e taliui ko  ‘eni  ‘o kapau  ‘e tamate‘i e kupu 31A  ‘o e Konisitutone pea fakafoki e  ‘Ateni Seniale ke hoko koe Minisitā  ‘o e Pule‘anga.

Ngaahi Fokotu’u

1. Ke tamate‘i kakato e kupu 31A  ‘o e Konisitutone.
2. Ke hoko e  ‘Ateni Seniale koe Minisitā pea moe memipa  ‘o e Fale Alea moe Kapineti.
3. Ke fakatonutonu e kupu 51  ‘o e Konisitutone  ‘o anga pehe ni:

(2) Kuo pau ke kau atu ki he Kapineti  ‘a e Palemia,  ‘Ateni Seniale pea moe kau Minisitā kehe koia kuo fokotu‘u  ‘e he Palemia pea fakanofo  ‘e he Tu‘i:

4. Kuo pau ke hoko e  ‘Ateni Seniale ko ha memipa fili pe fakanofo  ‘o e Fale Alea. Ka  ‘ikai ke  ‘iai ha kanititeiti fe‘unga ke ne ma‘u e lakanga  ‘o e  ‘Ateni Seniale mei he kau fakafofonga fili  ‘o e kau nopele pe kakai ki he Fale Alea, pea  ‘e ngofua ki he Palemia ke ne fokotu‘u ha tokotaha fe‘unga ke fakanofo koe  ‘Ateni Seniale fakatatau ki he kupu 51 (2)  (a)  ‘o e Konisitutone.
5. Neongo he  ‘ikai fokotu‘u mai  ‘e he Konisitutone kuopau koe tokotaha  ‘e fakanofo ki he lakanga  ‘o e  ‘Ateni Seniale ko ha loea,   ‘e ala faka‘uhinga‘i pe ia koe tokotaha pe  ‘oku ne ma‘u ha faka‘ilonga ako fakalao  ‘e ala fokotu‘u  ‘e he Palemia ki he lakanga  ‘o e  ‘Ateni Seniale.

6.  ‘E  ala  ma‘u  fakataha  e  lakanga   ‘o  e   ‘Ateni  Seniale  mo  e  lakanga   ‘o  e  Minisita   ‘o  e Fakamaau‘anga.
7.  ‘Oku totonu ke fakanofo ha Talekita ki he Ngaahi Faka‘ilo  ‘a e Pule‘anga  ‘aia  ‘e pule ki he kotoa  ‘o e ngaahi hopo hia ma‘ae Kalauni.  ‘Oku totonu ke fakakau  ‘i he Konisitutone ha kupu fekau‘aki moe fakanofo, ngaahi ngaue, loloa e ma‘u  ‘ofisi pea moe tau‘ataina  ‘o e Talekita  ‘o e Ngaahi Faka‘ilo  ‘a e Pule‘anga.

5.PENOLO KI HE NGAAHI FAKANOFO MOE TU’UTU’UNI FAKAFAKAMAAU

 ‘Oku fokotu‘u  ‘e he Konisitutone koe mafai ki he fakanofo,  fakamaau‘i,  tuku  kitu‘a,  vāhenga ngaue moe tu‘unga ngaue  ‘a e kau Fakamaau,  ‘e  ‘i he malumalu ia  ‘o e mafai  ‘o e Penolo ki he Ngaahi  Fakanofo  moe Tu‘utu‘uni  Fakafakamaau.

―83C Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu’utu’uni Fakafakamaau

1.  ‘Oku fokotu‘u heni,  ‘a e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau,  ‘a ia ko ha Komiti  ‘a e Fakataha Tokoni,  ‘oku kau ki ai –

1.  ‘a e  ‘Eiki Sanisela,  ‘a ia kuo pau ko e Sea;

2.  ‘a e  ‘Eiki Fakamaau Lahi;

3.  ‘a e  ‘Ateni Seniale; mo e

4. Kau  ‘Eiki Lao,  ‘a ia ko e ni‘ihi  ‘oku taukei  ‘i he lao kuo fakanofo  ‘e he Tu‘i mei he taimi ki he taimi.

2. Kuo pau ki he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau ke fokotu‘u ki he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni —

1.  ‘a hono fakanofo  ‘o e ni‘ihi  ‘oku matu‘aki taukei ki he Fakamaau‘anga, pea ko ha  ‘Eiki Sanisela pea ki ha toe lakanga keheange  ‘oku finangalo ki ai  ‘a e Tu‘i;

2. ko hono fakamaau‘i  ‘o e kau memipa  ‘o e Fakamaau‘anga;

3. ko hono fakamaloloo‘i  ‘o e kau memipa  ‘o e Fakamaau‘anga ki ha to‘onga kovi

 ‘i  ha  ngaue  matu‘aki  hala  pe  ko  ha  toutou  maumau‘i   ‘o  e  Tu‘utu‘uni Faka‘ulungaanga Fakafakamaau;

4. ko e vahenga mo e vaha‘a taimi ngaue  ‘o e kau memipa  ‘o e Fakamaau‘anga;

5. ko ha Fokotu‘utu‘u Vahenga Malolo Fakafakamaau;

6. ko ha Tu‘utu‘uni Faka‘ulungaanga Fakafakamaau; mo

7. hono fakanofo  ‘o e kau fakamaau tokoni (assessors) ki he Kau Fakamaau Tokoni kuo Fokotu‘u  ‘o e Fakamaau‘anga Fonua.

3. Kuo pau koe tokolahi kae lava ha fakataha  ‘i ha fakataha  ‘a e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau ko e toko tolu,  ‘a ia ko e  ‘Eiki Sanisela (pe ko e taha kuo fakanofo ke hoko ko e  ‘Eiki Sanisela fakataimi); taha  ‘i he  ‘Eiki Fakamaau Lahi pe ko e  ‘Ateni Seniale (pe ko e taha kuo fakanofo ke hoko ko e  ‘Ateni Seniale fakataimi); pea  ‘ikai toe si‘i hifo  ‘i ha  ‘Eiki Lao  ‘e taha.

Ko hono fokotu’u ‘o e Penolo ko e Komiti ‘o e Fakataha Tokoni pea moe fatongia ‘o e Penolo ke fai e ngaahi fokotu’u ki he Tu’i ‘i he Fakataha Tokoni

Koe ngaahi kupu‘i lea ―Fakataha Tokoni‖ moe ―Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni‖  ‘okune  ‘o hake e ngaahi palopalema pau fekau‘aki moe faka‘uhinga  ‘i hono ngaue‘aki  ‘i he  ‘ātakai  ‘o e Konisitutone  ‘o Tonga.  ‘I he Lao  ‘o e Konisitutone, koe fakatou‘osi e ongo kupu‘i lea ko  ‘eni kuo fakalakalaka ki he faka‘uhinga pau pea  ‘oku faka‘uhinga‘i ia  ‘i he  ‘ātakai  ‘o e Pule‘anga Tu‘i Fakakonisitutone,  ‘aia  ‘oku pule  ‘a e Tu‘i  ‘o fakafou  ‘i he Palemia moe kau Minisitā  ‘oku taliui ki he kakai.  ‘I he Lao  ‘o e Konisitutone,   ‘oku mahino‘i koe Fakataha Tokoni  ‘oku kau kiai e Tu‘i pea mo  ‘ene kau Minisitā.  ‘Oku fakafofonga‘i  ‘e he kau Minisitā e loto fakatemokalati  ‘o e kakai pea  ‘oku fakalao‘i  ‘e he Tu‘i,  ‘i hono lakanga koe Taki  ‘o e Fonua,  ‘a e ngaahi tu‘utu‘uni oku nau fai  ‘i he Fakataha Tokoni.

 ‘I he Pule‘anga Tu‘i Fakakonisitutone  ‘o Pilitania, na‘e fakalakalaka mai e Fakataha Tokoni mei he sino  ‘oku kau kiai e kau fale‘i fakafo‘ituitui  ‘o e Kuini ki he konga mahu‘inga  ‘o e pule‘anga fakatemokalati.  ‘I he  ‘alu  ‘a e taimi, na‘e kau ki he Fakataha Tokoni  ‘a e kau Minisitā fale‘i ma‘olunga taha ki he Kuini.  ‘I he  ‘aho ni  ‘i Pilitania, koe kau Minisitā kotoa  ‘oku kau ki he Kapineti  ‘oku fakanofo kinautolu ki he Fakataha Tokoni ki he toenga  ‘enau mo‘ui. Na‘e fakafuakava‘i foki moe kau Pisope Ma‘olunga, kau Fakamaau ma‘olunga moe kau taki  ‘o e  ‘ū faha‘i fakafepaki pea moe kau politiki ma‘olunga ke memipa  ‘i he Fakataha Tokoni.  ‘Oku ngaue ‘a e Fakataha Tokoni  ‘a Pilitania  ‘i he ongo Komiti lalahi  ‘e ua; koe Kapineti pea moe Komiti Fakafakamaau. Fakatatau ki he tu‘utu‘uni angamaheni,  ‘oku  ‘ikai ke toe Sea  ‘a e Kuini  ‘i he Kapineti, ka koe Palemia  ‘e ne  ‘Afio  ‘oku sea  ‘i he Kapineti pea ne fakahoko ki he Kuini  ‘a e ngaahi tu‘utu‘uni na‘e lototaha kiai  ‘a  ‘ene Kapineti. Tatau pe moia,  ‘oku kau ki he Komiti Fakafakamaau  ‘a e kau fakamaau ma‘olunga taha  ‘o Pilitania pea moe Kominiueli, pea hili ange hono fai  ‘a e ngaahi hopo  ‘oku fakahū atu kiai ke fakamaau‘i,  ‘oku fakahū atu  ‘a e tu‘utu‘uni ki he  ‘Ene  ‘Afio  ‘i he fotunga  ‘o ha tohi fale‘i fakatokilalo ki he  ‘Ene  ‘Afio.

‘Aia  ‘i he motolo  ‘o e Pule‘anga Tu‘i Fakakonisitutone Westminster,  ‘oku  ‘ikai ke toe kau fakahangatonu e Kuini  ‘i hono fili  ‘a e kau memipa  ‘o  ‘ene Fakataha Tokoni. Ko e Palemia ia  ‘oku ne fili pe kohai  ‘e fakafuakava‘i ki he Fakataha Tokoni. Koe taimi koē  ‘oku ui ai  ‘e he Kuini  ‘a  ‘ene Fakataha Tokoni ke tali pe fakamafai‘i  ‘a e ngaahi tu‘utu‘uni ngaue moe ngaahi tu‘utu‘uni  ‘a  ‘ene Pule‘anga moe ngaahi Tu‘utu‘uni  ‘a e Fakataha Tokoni, koe Palemia  ‘oku ne fili  ‘a e kau Fakataha Tokoni  ‘e kau ki he fakataha koia, pea koe Palemia  ‘oku ne fokotu‘u e  ‘asenita ki he fakataha.  ‘I he founga ko  ‘eni,  ‘oku fakalao‘i pe  ‘e he Kuini  ‘i hono lakanga koe Taki e Fonua,  ‘a e ngaahi ngaue  ‘a e Pule‘anga ka,  ‘i he taimi tatau,  ‘oku fakatokanga‘i ai koe mafai totonu  ‘i ha Pule‘anga Tu‘i Fakakonisitutone  ‘oku Fale Alea fakatemokalati,  koe Palemia pea moe Pule‘anga fili. Koe kupu‘i lea ―Kuini  ‘i he Fakataha Tokoni‖  ‘oku  ‘uhinga ia  ‘i he Lao  ‘o e Konisitutone ki ha Kuini  ‘oku taki  ‘i he fale‘i  ‘o  ‘ene kau Minisitā.

Na‘e ohi  ‘e he Fonua Fakatu‘i  ‘o Tonga  ‘a e fa‘unga tatau makatu‘unga  ‘i he Pule‘anga Tu‘i Fakakonisitutone   ‘o  e  motolo  faka-Westminster,pea  na‘e  tu‘utu‘uni   ‘e  he  Konisitutone  na‘e laumalie kimu‘a he 2010  ‘oku totonu ke kau kihe Fakataha Tokoni, fakataha moe kakai kehe,  ‘a e Kapineti.

50 Koe fa‘ahinga  ‘oku kau ki he Fakataha Tokoni pea moe ngaahi mafai  ‘o e Fakataha Tokoni

1.  ‘E fakanofo  ‘e he Tu‘i  ‘a e Fakataha Tokoni ko e tokoni kiate ia  ‘i he‘ene ngaahi me‘a lalahi mo mamafa.  ‘E kau ki he Fakataha Tokoni  ‘a e Kapineti  ‘o hangē ko hono nimangofulu ma taha  ‘o e kupu pea moe Hou‘eiki Kovana  ‘o hangē ko hono nimangofulu ma fa  ‘o e kupu pea mo ha ni‘ihi ‘aia  ‘e finangalo ki ai  ‘a e Tu‘i ke fekau ke nau kau kiai. Pea  ‘ilonga ha Lao  ‘e fokotu‘u  ‘e he Tu‘i mo e Fakataha Tokoni  ‘e  ‘ikai hoko kae  ‘oua kuo tohi  ‘e he Minisiā hono hingoa kiai  ‘a ia  ‘oku kau ki he  ‘ene potungaue  ‘a e Lao ko ia pea ka hala  ‘a e Lao koia ko ia pe  ‘e mo‘ua ai pea ka fakataha  ‘a e Fale Alea  ‘e  ‘i he Fale Alea ke fakapapau‘i  ‘a e ngaahi Lao ko ia ke kau mo hoko ko e lao  ‘o e Pule‘anga pe veteki kinautolu.

Na‘e hanga  ‘e he Konisitutone  ‘o e 2010  ‘o to‘o e kau memipa  ‘o e Kapineti mei he Fakataha Tokoni,   ‘aia koe  ‘aho ni  ‘oku kau pe ki he Fakataha Tokoni  ―  ‘a e  ni‘ihi  ‘aia  ‘e finangalo ki ai  ‘a e Tu‘i ke fekau ke nau kau ai.50 Koe fa‘ahinga  ‘oku kau ki he Fakataha Tokoni pea moe ngaahi mafai  ‘o e Fakataha Tokoni

1. Kuo pau ke fakanofo  ‘e he Tu‘i ha Fakataha Tokoni ke fale‘i ia.  ‘E kau ki he Fakataha Tokoni  ‘a e ni‘ihi  ‘a ia  ‘e finangalo ki ai  ‘a e Tu‘i ke fekau ke nau kau ai.

 ‘I he‘ene pehē,  ‘oku  ‘ikai ke toe kau e kau memipa  ‘o e Kapineti ki he fa‘unga  ‘o e Fakataha Tokoni.  ‘Oku  ‘ikai ke  ‘iai ha  ‘elemeniti fakatemokalati  ‘i he Fakataha Tokoni  ‘o e  ‘aho ni, pea koe kotoa  ‘o e kau memipa  ‘o e Fakataha Tokoni  ‘i he taimi ni  ‘oku fakanofo pe kinautolu  ‘i he finangalo  ‘o e Tu‘i.  ‘A ia  ‘oku  ‘ikai to e kau  ‘a e Fakataha Tokoni  ‘i Tonga ko ha konga  ‘o e Pule‘anga Tu‘i Fakakonisitutone. Mahalo na‘e ongo‘i  ‘e kinautolu na‘a nau tohi e Konisitutone fo‘ou,  koe  ‘uhi  ‘oku  ‘ikai ke toe  ‘iai ha mafai  ‘o e Fakataha Tokoni ke fa‘u lao,  tuku kehe ange  ‘a e ngaahi Tu‘utu‘uni  ‘a e Fakataha Tokoni ke pule‘i  ‘e ne ngaahi ngaue, na‘e  ‘ikai ke toe fiema‘u ia ke  ‘iai ha fakafofonga mei he kau Minisitā  ‘i he Fakataha Tokoni. Ka neongo ia,  ‘oku kei lave pe  ‘a e Konisitutone  ‘i he‘ene ngaahi kupu ki he ―Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni‖  ‘o ne  ‘omai e fakakaukau  ‘oku takihala  ‘o pehē koe ngaahi ngaue  ‘a e Tu‘i  ‘oku fai ia  ‘i he fale‘i  ‘a e Pule‘anga kuo fili fakatemokalati,  ‘o fakatatau ki he  ‘uhinga angamaheni  ‘o e kupu‘i lea ni  ‘i he Lao  ‘o e Konisitutone.

 ‘Oku  ‘ikai ke  ‘iai ha pīkinga  ‘a e Fakataha Tokoni  ‘o e  ‘aho ni ki he Pule‘anga.  ‘Oku matu‘aki ta‘efakatemokalati  ‘a e Fakataha Tokoni  ‘i hono ngaahi fakanofo mo e fa‘unga pea  ‘oku  ‘ikai ke taliui  fakatemokalati   ‘a  e  Fakataha  Tokoni.   ‘Oku  kehe   ‘aupito   ‘eni  mei  he   ‘uhinga   ‘o  e ―Pule‘anga Tu‘i Fakakonisitutone‖   ‘a ia  ‘oku tali  ‘i he  Lao  ‘o e Konisitutone.

‘Oku tu‘utu‘uni  ‘e he kupu 30  ‘o e Konisitutone  ‘o pehe:

Ko e anga  ‘o e pule‘anga ki he  Fonua ni ko e Pule‘anga Tu‘i Faka-Konisitutone  ‘i he malumalu  ‘o  ‘Ene  ‘Afio ko e Tu‘i ko Siaosi Tupou V mo kinautolu  ‘e hoko kiate ia.

Koe Fakataha Tokoni na‘e fakanofo  ‘i he malumalu  ‘o e kupu 50  ‘o e Konisitutone,  ‘i ha‘ane taumu‘a ke ngaue‘aki ha ngaahi mafai  ‘o e Pule‘anga  ‘i he Konisitutone,  ‘oku ne maumau‘i e kupu 30  ‘o e Konisitutone.  ‘Oku  ‘ikai ke  ‘iai ha fa‘unga pe taliui fakatemokalati  ‘a e Fakataha Tokoni  ‘o Tonga pea  ‘oku  ‘ikai ke ne fakafofonga‘i e Pule‘anga Tu‘i  Fakakonisitutone. Ko e Fakataha Tokoni,  ‘i hono fakanofo fakatatau ki he finangalo  ‘o e Tu‘i,   ‘oku ne fakafofonga‘i  ‘e ia  ‘a e Tu‘i Pule Fakaleveleva, pea koe fakahoko  ‘e he Fakataha Tokoni ha ngaahi fatongia  ‘o e Pule‘anga  ‘oku ta‘efakakonisitutone leva ia.  ‘I he‘ene pehē, ko e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau  ‘oku  ‘ikai ke  ‘iai ha‘ane makatu‘unga totonu  ‘i he Konisitutone.

 ‘Oku hala fakalao ke  ‘iai ha Konisitutone  ‘oku ne fakahā pau mai koe anga  ‘o e Pule‘anga ki he Fonua ko e Pule‘anga Tu‘i Fakakonisitutone, pea tokua  ‘oku fakataumu‘a ke fa‘u  ‘i he ngaahi fakakaukau fakatemokalati, ka  ‘oku   ne puke  ‘e ia e ngaahi fatongia  ‘o e Pule‘anga ke fakahoko  ‘e ha Fakataha Tokoni  ‘oku fa‘u  ‘o fakatatau ki he kupu 50 (1)  ‘o e Konisitutone.  ‘E ala tali ke fakahoko  ‘e ha Fakataha Tokoni fa‘unga pehē  ‘a e ngaahi fatongia  ‘oku foaki  ‘e he kupu 50 (2)  ‘o e Konisitutone, ke fanongoa e ngaahi tangi mei he Fakamaau‘anga Fonua fekau‘aki pea moe tu‘utu‘uni ki he ngaahi tofi‘a moe hingoa nopele tukufakaholo. Ka neongo ia, ka  ‘oku  ‘iai ha fatongia faka-Pule‘anga  ‘oku hilifaki  ‘e he Konisitutone ki he Fakataha Tokoni,  ‘oku totonu ke vakai‘i eni pea fakatonutonu. Koe taha ke fakatonutonu e fa‘unga  ‘o e Fakataha Tokoni ke kau kiai e kau Minisitā  ‘o e Pule‘anga, pea fulihi  ‘a e founga ngaue  ‘a e Fakataha Tokoni koe‘uhi ke ngaue  ‘a e Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni  ‘i he fale‘i  ‘o e kau Minisitā koia, pe ko hono to‘o katoa e ngaahi lave ki he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni  ‘i he Konisitutone.  ‘E ala pehē mai  ‘a e ngaahi kupu ―Tu‘i,  ‘i he‘ene ngaue fakatatau ki he fale‘i  ‘a e Palemia (pe Minisitā)‖.  ‘Oku totonu ke tamate‘i  ‘a e kupu 83C  ‘o e Konisitutone pea fetongi‘aki e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakatu‘i ha sino  ‘oku  ‘ikai ke  ‘iai ha‘ane pīkinga ki he Fakataha Tokoni, ka  ‘oku fa‘u mo pule‘i  ‘e he lao.

Tu’utu’uni fika PC. 70/2011 ‘o e Fakataha Tokoni ‘i he ‘aho 28 ‘o Novema 2011

‘I he  ‘aho 13  ‘o Tisema 2011, na‘e fakahoko  ‘e he  ‘Ofisi Palasi  ki he Sekelitali Lahi moe Sekelitali ki Kapineti  ‘a e tu‘utu‘uni ko  ‘eni  ‘a e Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni:

Kuo fakamafai‘i  ‘e he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni  ‘a e kau memipa kotoa  ‘o e Fakataha Tokoni ke fakahoko ma‘ae  Fonua Fakatu‘i  ‘o Tonga,  ha Aleapau Ngaue  ‘o ha tokotaha ma‘u lakanga  ‘aia ko hono ngaahi tu‘unga ngaue  ‘oku tu‘utu‘unia  ‘e he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni.

 ‘I he tu‘utu‘uni ko  ‘eni,  ‘oku taumu‘a  ‘a e kau Fakataha Tokoni  ‘a ia ne fakanofo  ‘i he finangalo  ‘o e Tu‘i, ke fai e ngaue ke ne ha‘i e Pule‘anga  ‘aki hono fakahoko e ngaahi aleapau ngaue ma‘ae ngaahi lakanga  ‘aia ko honau tu‘unga ngaue  ‘oku tu‘utu‘unia ia  ‘e he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni. Ka neongo ia, fakatatau ki he Konisitutone  ‘o e 2010,  ‘oku  ‘ikai ke  ‘iai ha mafai  ‘o eTu‘i pe koe Fakataha Tokoni ke fa‘u lao pea  ‘oku  ‘ikai ke  ‘iai hano mafai fakakonisitutone ke ne alea‘i ha ngaahi  aleapau  te  ne  ha‘i  e  Pule‘anga.  Koe  mafai  pe   ‘o  e  Fakataha  Tokoni   ‘oku  foaki   ‘e  he Konisitutone koe mafai ki hono fa‘u e ngaahi tu‘utu‘uni ke pule‘i  ‘a  ‘ene founga ngaue,  ‘o tatau pe moe mafai  ‘o e Kalapu Nuku‘alofa ke fa‘u e ngaahi tu‘utu‘uni ke pule‘i  ‘ene ngaahi ngaue.

Fakatatau ki he kupu 51 (1)  ‘o e Konisitutone, ko e mafai Pule  ‘o e Fonua  ‘oku  ‘i he Kapineti.  ‘I he  ‘ene pehē, koe Kapineti pe  ‘oku  ‘iai  ‘ene mafai ke fai e ngaahi aleapau ma‘ae Fonua. Koe tu‘utu‘uni fika PC. 70/2011  ‘o e Fakataha Tokoni  ‘i he  ‘aho 28  ‘o Novema 2011, koe feinga ia  ‘a e Fakataha Tokoni ke ne to‘o  ‘a e mafai Pule  ‘o e Kapineti, pea  ‘oku ne maumau‘i e kupu 51 (1)  ‘o e Konisitutone.  ‘I he‘ene pehē, ko e Tu‘utu‘uni fika PC. 70/2011  ‘o e Fakataha Tokoni  ‘i he  ‘aho 28  ‘o Novema  ‘oku  ‘i tu‘a  ‘i he mafai  ‘o e Fakataha Tokoni, pea  ‘oku ta‘e‘aonga.  ‘Oku totonu ke toe  ‘ahia  ‘e he Pule‘anga ha ngaahi aleapau ngaue na‘e alea‘i  ‘e  ha  memipa   ‘o  e Fakataha Tokoni  ‘o fakataumu‘a ke ha‘i e Pule‘anga, ke  ‘ilo‘i pe  ‘oku totonu ke tali  ‘a e aleapau ko  ‘eni na‘e fai  ‘i tu‘a  ‘i hono mafai.  ‘Oku totonu ke vakai‘i foki moe  ‘isiu  ‘o ha mo‘ua fakataautaha ha memipa  ‘o e Fakataha Tokoni ki hono fai ha aleapau  ne  iku   ‘o  mole  ai  ha pa‘anga  ‘a e Pule‘anga.

Koe fatongia ‘o e kau ‘Eiki Lao ‘i honau lakanga koe kau memipa ‘o e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu’utu’uni Fakafakamaau

Koe fa‘unga  ‘o e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau  ‘oku fakatupu hoha‘a.  ‘Oku tautautefito  ‘eni ki he lakanga  ‘oku foaki  ‘e he Konisitutone ki he kau  ‘Eiki Lao ni ‘aia  ‘oku fehangahangai moe ngaahi fakakaukau tefito  ‘o e pule moe taliui fakatemokalati.

 ‘Oku fa‘u  ‘a e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau  ‘e he kupu 83C  ‘o e Konisitutone pea,  ‘i he kupu si‘i (d),  ‘oku ne talamai  ‘oku kau ki he Penolo, fakataha mo e ni‘ihi kehe,  ‘a e ―kau  ‘Eiki Lao  ‘aia koe ni‘ihi  ‘oku taukei  ‘i he lao kuo fakanofo  ‘e he Tu‘i mei he taimi ki he taimi‖.

 ‘Oku hā mai koe kau  ‘Eiki Lao ko ha falukunga kakai ia  ‘e taha  ‘oku nau ma‘u e ngaahi hingoa  ‘oku  ‘ikai ke toe ngaue  ‘aia kuo ohi  ‘e Tonga mei Pilitania.  ‘I Pilitania, koe kupu‘i lea ―  ‘Eiki Lao‖ ko e lea ia  ‘oku ngaue  ‘aki ki ha memipa  ‘o e Fale  ‘o e Kau Hou‘eiki  ‘a ia  ‘oku nau ma‘u e lakanga ko e Hou‘eiki Fakamaau Tangi Angamaheni.

Koe Hou‘eiki Fakamaau Tangi Angamaheni  ‘oku fa‘u ia  ‘aki e Komiti Fakafakamaau  ‘o e Fale  ‘o e Kau Hou‘eiki. Ko e fakamaau‘anga ma‘olunga taha eni  ‘i he fonua.  ‘I he ngaahi liliu fakakonisitutone  ‘o e 2005,  na‘e tamate‘i  ‘a e Komiti Fakafakamaau  ‘a e Fale  ‘o e Kau Hou‘eiki ‘aia ne kau ai pe e kau Hou‘eiki   Fakamaau Tangi Angamaheni,    ‘aia ne fa‘a ui  ‘aki e ―   ‘Eiki Lao‖. Pea fetongi‘aki ia  ‘a e Fakamaau‘anga Lahi  ‘aia ne sea ai e kau Fakamaau  ‘o e Fakamaau‘anga Lahi.

 ‘I he faka‘apa‘apa lahi, he  ‘ikai ke ala fakatataua  ‘e ha taha e kau  ‘Eiki Lao  ‘o Tonga ki he kau Hou‘eiki  ‘o e Fakamaau‘anga Tangi Angamaheni,  ‘aia ne nau fa‘u e Fakamaau‘anga Tangi ma‘olunga taha  ‘o Pilitania. Koe kau  ‘Eiki Lao  ‘o Tonga ni  ‘oku  ‘ikai koe kau fakamaau ma‘olunga taha nautolu  ‘oku me‘a  ‘i he fakamaau‘anga ma‘olunga taha  ‘o e fonua. Ko kinautolu koe ―ni‘ihi pe  ‘oku taukei  ‘i he lao kuo fakanofo  ‘e he Tu‘i mei he taimi ki he taimi‖,  ‘o fakatatau ki he kupu 83C (1) (d)  ‘o e Konisitutone. Pea neongo  ‘e taku  ‘e he‘ene  ‘Afio  ‘oku fe‘unga mo taau  ‘ene kau  ‘Eiki Lao pea moe hingoa, he  ‘ikai ke fe‘unga  ‘a e me‘a koia  ‘iate ia pe ke nau hoko ai ko e kau memipa  ‘o e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau, mo fakahoko e ngaahi fatongia mamafa koia kuo hilifaki  ‘e he kupu 83C  ‘o e Konisitutone ki he Penolo.

 ‘E ala fakanofo  ‘e he Tu‘i  ‘a e ngaahi hingoa faka‘apa‘apa pe tu‘utu‘uni mo tufa  ‘a e ngaahi faka‘ilonga faka‘apa‘apa,  ‘o fakatatau ki he kupu 44  ‘o e Konisitutone.  ‘I he‘ene pehē,  ‘e ala tu‘utu‘uni mo tufa  ‘e he Tu‘i  ‘a e hingoa ―  ‘Eiki Lao‖  ‘i ha‘ane finangalo kiai. Ka  ‘i hono lakanga koe Tu‘i Fakakonisitutone, he  ‘ikai lava  ‘e he Tu‘i,  ‘i hono finangalo,  ‘o tu‘utu‘uni mo tufa ha hingoa  ‘aia tene hilifaki ki he tokotaha ma‘u hingoa  ‘a e totonu ke ne fakahoko e ngaahi ngaue  ‘a e Pule‘anga  ‘o fakatatau ki he Konisitutone.

‘I he‘ene pehē,  ‘oku  ‘ikai totonu ke  ‘iai ha kaunga  ‘a e kau  ‘Eiki Lao  ‘o Tonga  ‘i hono pule‘i e fonua. Ko honau tu‘unga koe memipa  ‘o e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau,  ‘oku fehangahangai ia moe ngaahi fakakaukau  ‘o e pule fakatemokalati  ‘aia ne fa‘u ai e Konisitutone.

Fatongia ‘o e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu’utu’uni Fakafakamaau ke fokotu’u ki he Tu’i ‘i he Fakataha Tokoni ‘a e ngaahi fakanofo ki he Fakamaau’anga, ‘Eiki Saniselā pea mo ha ‘ofisi kehe ‘e finangalo kiai e Tu’i

 ‘E ala fai  ‘e ha Penolo ki he Ngaahi Fakanofo Fakafakamaau ha ngaahi fokotu‘u ki he fakanofo  ‘o e kau Fakamaau. Ka koe Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo Tu‘utu‘uni Fakafakamaau  ‘oku nau toe fai atu  ‘a e ngaahi fokotu‘u fekau‘aki moe fakanofo ki he lakanga  ‘o e  ‘Ateni Seniale, Komisiona Polisi mo e Komisiona Fai Fili  ‘aia  ‘oku  ‘ikai ke nau memipa  ‘i he Fakamaau‘anga. Koe ha e me‘a  ‘oku ne ngaohi e kau memipa  ‘o e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau ke nau fe‘unga ke fokotu‘u e kakai ke fakanofo ki he ngaahi lakanga ko  ‘eni  ‘oku  ‘ikai ke fakafakamaau?

Neongo pe  ‘e ala ke  ‘iai ha ngaahi fakatonuhia ki hono afe‘i  ‘a e ngaahi fakanofo fakafakamaau mei he Pule‘anga,  ‘e ala ngaue‘aki nai  ‘a e ngaahi fakatonuhia tatau ki he fakanofo  ‘o e  ‘Ateni Seniale, Komisiona Polisi moe Komisiona Fai Fili? Ko e ola  ‘o e fai  ‘e he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau  ‘a e ngaahi fakanofo ko  ‘eni, ko e  ‘ikai ke  ‘iai ha taliui fakatemokalati pea koe ngaahi alea  ‘a e Penolo  ‘oku  ‘ikai ke  ‘atā mo ho‘ata kitu‘a. Fakatātā‘aki pe  ‘eni, koe  ‘Ateni Seniale ko e Fakahinohino Lao tefito ia ki he Kapineti pea moe Pule‘anga ka, koe‘uhi  ‘oku fakanofo e  ‘Ateni Seniale  ‘i he fokotu‘u  ‘a e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau,  ‘oku  ‘ikai ke  ‘iai ha faingamalie  ‘o e Pule‘anga ke fakahū atu ha‘ane fakakaukau  ‘i he taimi  ‘oku fai ai ha fakanofo. Koe me‘a tatau pe  ‘oku hoko  ‘i he fakanofo  ‘o e Komisiona Polisi,  ‘oku  ‘ikai ke fakakau atu e Pule‘anga pea moe Fale Alea ki he founga fili.  ‘I he ngaahi fonua kehe  ‘o e Kominiueli,  ‘oku  ‘ikai ke te fanongoa ha Pule‘anga kuo  ‘ikai ke fakakau atu ki hono fakanofo  ‘o e Komisiona Polisi.  ‘Oku  ‘ikai foki ko ha  ‘ofisa fakafakamaau  ‘a e Komisiona Fai Fili, ka  ‘oku toe kau mo hono fakanofo  ‘i he mafai  ‘o e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau.

 ‘Ikai ngata pe  ‘i hono fakanofo e ngaahi lakanga ko  ‘eni  ‘i tu‘a mei he fakamaau‘anga,  ‘oku toe tu‘utu‘uni foki  ‘e he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau  ‘a e vāhenga moe tu‘unga ngaue  ‘o kinautolu  ‘oku fakanofo ki he ngaahi lakanga ni. Ka neongo ia,  ‘oku  ‘ikai ke  ‘iai ha taukei  ‘o e Penolo  ‘i hono tu‘utu‘uni pe fokotu‘u e vāhenga mo e tu‘unga ngaue.  ‘Oku totonu leva ke fai ha tokanga, pe  ‘e tu‘utu‘uni  ‘e he lao ke fakamafai‘i e Ma‘umafai Vāhenga pe ko ha sino kehe  ‘oku fe‘unga, ke ne tu‘utu‘uni e vāhenga ki he ngaahi lakanga ko  ‘eni  ‘oku  ‘ikai ke fakafakamaau. Fakatatau ki he Konisitutone, ko e fakanofo ko  ‘eni  ‘e he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau  ‘a e ngaahi lakanga  ‘oku  ‘ikai fakafakamaau,  ‘oku hala pea  ‘oku fehangahangai ia moe ngaahi fakakaukau  ‘o e pule lelei.  ‘Oku totonu ke fokotu‘u ha ngaahi sino kehe  ‘oku nau ma‘u e taukei fe‘unga, pea toe  ‘atā ki ha fakafofonga lahi pea mo taau ange ke ne fai e ngaahi fakanofo ko  ‘eni pea mo fokotu‘u e vāhenga ngaue pea moe tu‘utu‘uni ngaue  ‘o e ngaahi kakai kuo fakanofo.

‘Oku  ‘ikai foki ke  ‘atā e ngaahi ngaue  ‘a e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau pe ho‘ata ki tu‘a, pea tene ala fakapuliki heni  ‘a e ngaue hala, ngaue hala‘aki  ‘o e mafai pea moe maumau‘i e fakamaau totonu fakaenatula. Mei hono fa‘unga moe ngaahi founga ngaue,  ‘oku tu‘u  ‘atā  ‘eni ke hoko ha ngaahi ngaue pe fakahoko  ‘o ha founga ngaue  ‘e ala hulu atu  ‘i he mafai  ‘o e Penolo pea  ‘oku totonu ke fai ha tokanga kiai.

Koe fokotu’u vāhenga fakafakamaau ‘a e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu’utu’uni Fakafakamaau

Koe fatongia  ‘e taha  ‘o e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo Fakafakamaau, fakatatau ki he kupu 83C (2) (d)  ‘o e Konisitutone, ko hono fokotu‘u ki he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni  ‘a e ―vāhenga mo e tu‘unga ngaue  ‘o e kau Fakamaau‖.  ‘Oku totonu nai ke fakafatongia‘aki  ‘eni  ‘a e Penolo?

Koe fokotu‘u  ‘o e vāhenga ki he kau ngaue fakapule‘anga  ‘o e Fonua, koe me‘a faingata‘a.  ‘Oku  ‘iai e ngaahi me‘a ke fai e tokanga kiai pea  ‘i he ngaahi fonua lahi,  ‘oku nau tuku e ngaahi me‘a ni ki he kakai  ‘oku nau ma‘u e tau‘ataina, ako moe taukei fe‘unga, ke fai e ngaahi me‘a ni koe‘uhi pe ke  ‘oua e hoko ha ngaahi vā lau fekau‘aki moe ta‘efilifilimanako, pe koe taki taha tuli pe  ‘ene monu‘ia. Kuo fakanofo  ‘i Tonga ni ha Ma‘umafai Vāhenga,  ‘aia  ‘oku ngaue ai e kakai kuo ako‘i mo fakafatongia‘aki e fokotu‘u e ngaahi vāhenga  ‘o e kau ngaue fakapule‘anga  ‘i he  ‘uhinga pe koia.

Neongo  ‘oku  ‘iai e Ma‘umafai Vāhenga  ‘oku ngaue ai e kakai taukei ke fokotu‘u e vahenga e kau ngaue fakapule‘anga  ‘i he fonua,  ‘oku tu‘utu‘uni  ‘e he Konisitutone ia ke fokotu‘u  ‘e he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau ki he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni  ‘a e vāhenga moe tu‘unga ngaue  ‘o e kau Fakamaau. Hiliange  ‘a e fakahū mai e Konisitutone  ‘o e 2010, koe taha  ‘i he ngaahi ngaue  ‘uluaki  ‘a e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau ko hono hiki e vāhenga  ‘o e kau Fakamaau.

 ‘I he kuohili, na‘e fa‘a fakapa‘anga  ‘e he ongo Pule‘anga  ‘o  ‘Aositelelia pea mo Nu‘usila pea moe Sekelitali  ‘o e Komiuniueli  ‘a e vāhenga  ‘o e kau Fakamaau  ‘i Tonga.  ‘Oku fa‘a fakakau pe  ‘e  ‘Aositelelia mo Nu‘usila  ‘a e fakapa‘anga  ‘o e kau Fakamaau  ‘o Tonga ki he vāhenga  ‘oku totongi ki he‘enau kau  Fakamaau Fakavāhenga.  Ka neongo ia, kuo motuhi  ‘e he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau  ‘a e tukufakaholo ko  ‘eni,  ‘o fokotu‘u  ‘i he 2010  ‘a e fakatatau e vāhenga  ‘o e kau fakamaau  ‘o e Fakamaau‘anga Lahi  ‘o Tonga ki he vāhenga  ‘o e kau fakamaau  ‘o e Fakamaau‘anga Lahi  ‘o Nu‘usila, pea moe vāhenga  ‘o e Tu‘i Fakamaau Lahi  ‘o Tonga ki he vāhenga  ‘o e Tu‘i Fakamaau Lahi  ‘o Nu‘usila. Na‘e  ‘ikai ke poupoua  ‘e he ongo Pule‘anga tokoni  ‘a e ngaahi fakatatau ko  ‘eni, pea ko e ola,  kuo holo lahi  ‘a e ngaahi tokoni fakapa‘anga ki he Fakamaau‘anga  ‘o Tonga.

Koe  ‘uhi ko e  ‘ikai ke  ‘iai ha pa‘anga tokoni,  ‘oku hilifaki e mamafa  ‘o hono totongi e ngaahi vāhenga fakafakamaau ko  ‘eni  ‘i he Pule‘anga Tonga. Ka koe ngaahi vāhenga ko  ‘eni na‘e fokotu‘u ia  ‘e he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni,  ‘i he fale‘i  ‘a e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau, pea na‘e  ‘ikai ke  ‘iai ha fokotu‘u fakakaukau atu kiai  ‘a e Ma‘umafai Vāhenga,  pe ko ha alea moe Pule‘anga pe Fale Alea  ‘aia kuo pau ke ne fakapaasi  ‘a e ngaahi fakamole, pea fakasio e pa‘anga ke totongi  ‘aki e ngaahi vāhenga ni mei he pa‘anga kuo vahe‘i ki he patiseti  ‘a e Potungaue Lao. Ko hono ola, kuo faingata‘a  ‘aupito ki he Potungaue Lao ke teuteu‘i  ‘a  ‘ene patiseti fakata‘u, he  ‘oku  ‘ikai  ‘ilo‘i  ‘e he Potungaue pe ko fe‘ia e taimi hoko  ‘e tu‘utu‘uni ai  ‘e he Penolo ke fai ha hiki vāhenga ma‘ae kau fakamaau. Koe founga ki hono fokotu‘u  ‘oe vāhenga  ‘o e kau Fakamaau  ‘e he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo moe Tu‘utu‘uni Fakafakamaau  ‘oku fepaki ia moe ngaahi fakakaukau  ‘o e pule lelei pea maumau‘i moe ngaahi tu‘utu‘uni  ‘o e pule‘i fakapotopoto e pa‘anga.

 ‘I hono ngaue‘aki e mafai kuo tu‘utu‘uni  ‘e he Konisitutone, kupu 83C(2)(d), ma‘ae Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo Tu‘utu‘uni Fakafakamaau, ke fokotu‘u ki he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni ‘a e hiki vāhenga ma‘ae kau Fakamaau Ma‘olunga, kuo  ‘ikai loto e Penolo ke nau fokotu‘u e vāhenga ki he kau Fakamaau Polisi  ‘aki  ‘enau fakahā  ‘oku totonu ke fokotu‘u e ngaahi vāhenga ni ia  ‘e he Ma‘umafai Vāhenga.  ‘Oku  ‘o hake heni e fehu‘i – kapau  ‘oku pehē  ‘e he Penolo  ‘oku taau ke fokotu‘u  ‘e he Ma‘umafai Vāhenga  ‘a e vāhenga  ‘o e kau Fakamaau Polisi,  ‘ikai  ‘oku totonu ke fokotu‘u  ‘e he Ma‘umafai Vāhenga  ‘a e vāhenga ma‘ae kotoa  ‘o e kau fakamaau?

‘Oku ‘ikai ma’u ‘e he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu’utu’uni Fakafakamaau ‘a e mafai ke alea’i ha ngaahi tokoni fakapa’anga mei he ngaahi pule’anga tokoni moe kautaha fakavaha’apule’anga.

‘I he kuohili, na‘e fa‘a fakapa‘anga  ‘e he ongo Pule‘anga  ‘o  ‘Aositelelia pea mo Nu‘usila pea moe Sekelitali  ‘o e Komiuniueli  ‘a e vāhenga  ‘o e kau Fakamaau   ‘i Tonga. Fakatatau ki he founga  ngaue   ‘a  ia    kuo  tali   ‘e  he  Lao  Fakavaha‘apule‘anga,  ko  e  Pule‘anga  Tonga  pe   ‘oku

ngofua ke ne alea‘i mo kau atu ki ha ngaahi aleapau mo e ngaahi pule‘anga kehe pe kautaha fakavaha‘apule‘anga.  ‘I he‘ene pehē, he  ‘ikai lava e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau  ‘o alea fakahangatonu  ‘iate ia pe pea moe ongo Pule‘anga  ‘o Nu‘usila mo  ‘Aositelelia,  ‘i he kumi ha tokoni fakapa‘anga ma‘ae ngaahi lakanga fakafakamaau  ‘i he fonua.

Koe hilifaki koia  ‘o e mafai  ‘i he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau ke fokotu‘u e vāhenga mo e ngaahi tu‘unga ngaue  ‘o e kau Fakamaau, kuo uesia ai  ‘a e hokohoko atu  ‘o e tokoni fakapa‘anga ma‘ae kau Fakamaau  ‘i Tonga, pea kuo ne fakatupu mo e ngaahi palopalema faka‘ofisi mo fakapa‘anga ma‘ae Potungaue Lao.  ‘I hono kouna  ‘e he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau  ‘a e Potungaue Lao ke fakasio ha tokoni fakapa‘anga ki he ngaahi lakanga ni,  ‘oku faingata‘a‘ia  ‘a e Potungaue ke alea moe ngaahi pule‘anga tokoni moe ngaahi kautaha   ‘o fakatatau ki he ngaahi tu‘unga  ngaue pe  tu‘unga vāhenga na‘e  ‘ikai ke kau ki hono fokotu‘u, pe tene tali.

Fepakipaki ‘a e ngaahi mafai ‘i he fokotu’u e vāhenga ‘o e kau memipa ‘o e Penolo

Fakatatau ki he Konisitutone, ko e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau  ‘oku ne fokotu‘u ki he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni  ‘a e tu‘unga ngaue  ‘o e  ‘Ateni Seniale pea moe  ‘Eiki Saniselā, pea pehē ki he vāhenga mo e tu‘unga ngaue  ‘o e Tu‘i Fakamaau Lahi.  ‘I hono fokotu‘u  ‘o e tu‘unga ngaue  ‘o e  ‘Ateni Seniale pea moe  ‘Eiki Saniselā,  ‘aia  ‘oku ngali kau atu pe kiai moe vāhenga ngaue, pea pehe ki he vāhenga  ‘o e Tu‘i Fakamaau Lahi,  ‘oku hā mahino mai ai e fehangahangai mo e ngaahi fiema‘u  ‘a e lakanga. Ko e  ‘Ateni Seniale,  ‘Eiki Saniselā mo e Tu‘i Fakamaau Lahi  ‘oku nau memipa katoa  ‘i he Penolo pea,  ‘i he‘ene pehē,  ‘oku nau kau katoa ki hono fokotu‘u honau takitaha vāhenga ki he Tu‘i  ‘i he Fakataha Tokoni.  ‘Oku  ‘ikai ke fenapasi e ngaahi fehangahangai ko  ‘eni pea moe ngaahi fakakaukau  ‘o e pule lelei,  pea  ‘oku toe fakalalahi  ‘aki ia e fo‘i mo‘oni  ‘oku  ‘ikai ke  ‘atā mo ho‘ata kitu‘a e ngaahi ngaue  ‘a e Penolo ki he Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau, pea  ‘oku ne ala fufuu‘i heni  ‘a e ngaue hala.

Ko hono fetongi ‘o e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu’utu’uni Fakafakamaau ‘aki ha Komisoni ki he Ngaahi Ngaue Fakafakamaau

Kimu‘a  ‘i he kamata ngaue  ‘a e Konisitutone  ‘o e 2010, pea mo hono fokotu‘u  ‘o e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau, ko e lahi  ‘o e ngaahi fatongia  ‘o e Penolo na‘e fakahoko ia  ‘e he Komisoni ki he Ngaahi Ngaue Fakafakamaau.  ‘Oku angamaheni  ‘i he ngaahi fonua Kominiueli  ‘i hono fakanofo, fakamaau‘i mo e ako‘i  ‘o e kau fakamaau, ke fakafatongia‘aki ia e Komisoni ki he Ngaahi Ngaue Fakafakamaau.  ‘I he‘ene pehē,  ‘oku fokotu‘u atu ke tamate‘i  ‘a e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu‘utu‘uni Fakafakamaau, pea ke fetongi  ‘aki ia ha Komisoni ki he Ngaahi Ngaue Fakafakamaau, pea ke teuteu‘i ha lao‘i he fotunga  ‘o e Lao Fakaangaanga ki he Komisoni ki he Ngaahi Ngaue Fakafakamaau.